آشفته‌بازار ترجمه‌های بی‌کیفیت و رقابت ناسالم در بازار نشر؛ نقش مترجمان کم‌دانش و قاچاق در نابودی کیفیت کتاب‌های ایرانی

مهسا کلانکی | آشنایی با دنیای ادبیات غیرایرانی، تجربه‌ای شیرین و لذت‌بخش است. مطالعه آثار نویسندگان شناخته‌شده و ناشناخته، به‌ویژه آن‌هایی که به زبان‌های دیگر می‌نویسند، ما را با جهانی متفاوت و ورای آنچه در زندگی روزمره درک کرده‌ایم، آشنا می‌کند و افق دیدمان را گسترش می‌دهد. واسطه‌ای که این ارتباط را ممکن می‌سازد، مترجم است. نقش او در نثر و مهارت در انتقال مفاهیم به اندازه خود نویسنده اهمیت دارد. در چنین شرایطی، یک اثر ممکن است چند ترجمه متفاوت داشته باشد که برای انتخاب بهترین نسخه، نیازمند تصمیم‌گیری است.

پرسش این است که چرا یک اثر چند ترجمه دارد؟ یکی از دلایل اصلی، نبود قانون کپی‌رایت است که مانع از ترجمه مجدد یک اثر ترجمه‌شده می‌شود. این موضوع، که تنها محدود به مترجمان تازه‌کار نیست و حتی مترجمان شناخته‌شده‌ای را شامل می‌شود، در انتخاب کتاب‌ها نیز تأثیرگذار است. چرا باید چند ترجمه هم‌زمان از آثار براتیگان در بازار موجود باشد؟ یا چرا بیش از شانزده ترجمه از «هری پاتر» عرضه شده است؟ یا چندین ترجمه مختلف از «صد سال تنهایی» در دسترس است؟ علاوه بر سهل‌انگاری مترجمان در انتخاب آثار، ناشرها نیز در این وضعیت نقش دارند و نباید بی‌تقصیر در این موضوع تصور شوند.

یک فضای وسیع و بزرگ در قالب یک کتاب‌فروشی به نام نمایشگاه برپا شده است.

بساط دستفروشان کتاب غالباً پر است از آثار جعلی و قاچاق. نمایشگاه امسال کتاب نیز تفاوتی با آن بازارهای غیررسمی نداشت. این رویداد که قرار بود بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی در حوزه کتاب باشد، به یک فروشگاه بزرگ تبدیل شد که در آن آثار با ترجمه‌های تقلبی و جعلی عرضه می‌شد. در حال حاضر، بیشتر غرفه‌های نمایشگاه و بازارهای غیررسمی، شامل آثار پرفروش ناشرانی است که به صورت غیرقانونی چاپ شده و با تخفیف‌های 30 تا 50 درصدی به فروش می‌رسند؛ حتی در خود نمایشگاه!

این روند در سال‌های اخیر توسط قاچاقچیان کتاب شدت یافته است، آنان سراغ کتاب‌های پرفروش ناشران رفته و آن‌ها را به شکل افست و با هزینه کم تولید می‌کنند تا در بازار عرضه کنند. این وضعیت در شرایط اقتصادی سخت، که باعث شده است کتاب به عنوان یکی از نخستین کالاهای فرهنگی از سبد خرید مردم کنار گذاشته شود، باعث شده است که کتاب‌های افست جایگاه رقابت با ناشران و کتاب‌فروشان قانونی را تصاحب کرده و از آنان پیشی بگیرند.

جان بولتن، باعث شد تا محبوبیت ترامپ نسبت به اوباما مجدداً افزایش یابد.

یکی از نوع‌های پرفروش کتاب‌ها، کتاب‌های خاطرات سیاستمداران جهان، به ویژه سیاستمداران آمریکایی، است که در سال‌های اخیر با ترجمه‌های کم‌کیفیت وارد بازار شده‌اند. در دوره‌ای که جهان با پاندمی کرونا دست و پنجه نرم می‌کرد، کتاب خاطرات باراک اوباما منتشر شد. این اثر با عنوان «سرزمین موعود» (A Promised Land) در نخستین روز انتشار، موفق شد رکورد بیشترین فروش را در میان آثار دیگر رؤسای‌جمهور کاخ سفید به ثبت رساند.

در ماه‌های اخیر، با بازگشت دونالد ترامپ به مقام ریاست‌جمهوری، انتشار کتاب‌های جنجال‌برانگیز درباره شخصیت و سیاست‌های او شدت گرفت. جان بولتن، مشاور امنیت ملی سابق ترامپ، یکی از نویسندگان برجسته و پرفروش در عرصه سیاست در آمریکا، اثر مهمی را منتشر کرد. کتاب بولتن با عنوان «آنچه در اتاق اتفاق افتاد» (The Room Where It Happened)، خاطراتی درباره دوران حضور در کاخ سفید است. این کتاب که حجم قابل توجهی دارد، در ایران توسط ناشران مختلف و تحت اسامی مختلف چندین بار منتشر شده است و در نمایشگاه کتاب امسال نیز حضور داشت.

ایرانیان علاقه‌مند به یادگاری‌های سیاست‌مداران آمریکایی

با تکرار ریاست‌جمهوری ترامپ، توجه‌ها به آثار مختلف او جلب شد و در نهایت مشخص گردید که بسیاری از این کتاب‌ها توسط خود او نوشته نشده است. با این حال، این موضوع برای تولیدکنندگان و مخاطبان این آثار اهمیتی نداشت. تجربیات دو کتاب «شدن» اثر میشل اوباما و خاطرات هیلاری کلینتون با عنوان «آنچه اتفاق افتاد»، نشان‌دهنده‌ی تمایل شدید مردم ایران به مطالعه آثار سیاستمداران جهان است.

این اشتیاق، مخاطبان را بدون نگرانی در انتخاب ناشر یا مترجم معتبر، تنها به دلیل قیمت پایین کتاب و توانایی خرید آن راضی می‌سازد. در کنار این، این تمایل بازار، ناشران را وادار کرده است تا برای عرضه سریع کتاب در بازار پرمخاطب، عجله کنند، که این امر در بسیاری موارد منجر به کاهش دقت و کیفیت می‌شود.

رقابت انتشار بین ناشرها

کتاب «آنچه در اتاق اتفاق افتاد» توسط چندین ناشر مختلف از جمله سخن، ثالث، صدای معاصر، مهراندیش، راز نهان، اندیشه جهان، بدرقه جاویدان، امیرکبیر و انتشارات 360 درجه با اسامی متفاوت منتشر و چندین بار تجدید چاپ شده است. بر اساس اطلاعات سایت کتابخانه ملی، حداقل سه ناشر، یعنی مهراندیش، خانه‌ فرهنگ و هنر گویا و نیک‌فرجام، مجوز انتشار این اثر با عنوان «خیلی زیاد، اما همیشه ناکافی» را دریافت کرده‌اند. با این حال، در بازار کتاب ایران، نه انتشار ترجمه‌های متعدد از آثار پرفروش و نه رقابت میان ناشران و مترجمان برای سریع‌تر رساندن کتاب به بازار، امر غیرعادی و تازه‌ای محسوب نمی‌شود.

بیشترین تعداد نسخه‌های منتشر شده از یک کتاب

کتاب «عقاید یک دلقک» نمونه‌ای از تنوع در ترجمه و نشر است که تاکنون توسط ۹۰ ناشر و با نام مترجمان مختلف منتشر شده است. همچنین، کتاب «سرزمین موعود» اثر باراک اوباما بیش از ۸۰ ناشر آن را به چاپ رسانده‌اند. از سوی دیگر، «شازده کوچولو» اثر سنت اگزوپری با بیش از ۱۰۰ ترجمه در بازار کتاب موجود است!

دانشجویان در قالب اساتید، به عنوان مترجم معرفی می‌شوند.

انتشار چنین کتاب‌هایی همواره منجر به سوددهی بیشتر برای ناشران می‌گردد. تسریع در عرضه اثر به بازار برای کسب موفقیت در فروش، ممکن است منجر به کاهش کیفیت اثر شود، به‌طوری که برخی آثار توسط دانشجویان ترجمه شده و با نام استاد به عنوان مترجم منتشر می‌شوند. حتی در مواردی، یک کتاب در یک ناشر، کپی شده و از نسخه ترجمه‌شده قبلی منتشر می‌شود!