جنگ خاموش کاغذ و پیکسل؛ کدام بهتر برای یادگیری و تمرکز؟
جنگ خاموش کاغذ و پیکسل: تأثیرات روانی، شناختی و یادگیری در عصر دیجیتال
جنگ خاموش کاغذ و پیکسل: تأثیرات روانی، شناختی، و یادگیری در مطالعه دیجیتال و کاغذی، مزایا، معایب و راهکارهای فرهنگ‌سازی.
مهسا کلانکی | آناتول فرانس در جایی گفته بود:
«کتاب، افیون غرب است» (به تقلید از جمله معروف مارکس).
صرف‌نظر از اینکه افیون خوب است یا بد، آمار و ارقام نشان می‌دهد که در ایران، میزان تیراژ کتاب و نسبت آن با جمعیت، نشانگر آن نیست که ایرانی‌ها به کتاب علاقه‌مندند.
در چند دهه اخیر، جریان کتاب‌های صوتی در ایران پیشرفت قابل توجهی داشته است. اگرچه نمی‌توان جامعه هنرهای نمایشی، مانند قصه‌گویان و تئاترهای رادیویی، را به عنوان تنها بنیان‌گذاران این تحول دانست، اما نقش آنان بی‌تردید قابل انکار نیست. نمونه‌هایی از این آثار در آرشیوهای مختلف، حتی در آرشیوهای رادیویی، در دسترس همگان قرار دارد که شامل نمایشنامه‌ها و رمان‌ها می‌شود. اما در سال‌های اخیر، کتاب‌های دیجیتال و پادکست‌ها وارد بازار نشر شده‌اند و در رقابت تنگاتنگی با کتاب‌های کاغذی قرار گرفته‌اند. علت این رقابت، چندان هم دور از ذهن نیست؛ این نسخه‌های دیجیتال ارزان‌تر و در دسترس‌ترند.
ترویج فرهنگ نهادینه‌سازی فرهنگ پیشبرد ارزش‌ها و باورها توسعه فرهنگی تقویت هنجارها و رسوم
بدون شک، هر ابزار جدیدی که وارد جامعه می‌شود، نیازمند فرهنگ‌سازی و آموزش‌های لازم است. برای نمونه، شبکه‌های اجتماعی به عنوان زیرساخت‌های اصلی فضای مجازی شناخته می‌شوند؛ اما استفاده نادرست و افراطی از آن‌ها می‌تواند فرصت‌هایی را برای رسانه‌های سنتی مانند کتاب، روزنامه و نشریات فراهم کند.
دانش و مهارت ضروری برای استفاده از ابزارهای نوین
مواجهه با ابزارهای نوین معمولاً ممکن است چالش‌هایی را برای هر فرد به همراه داشته باشد، اما اعتراض و نگرانی تنها کمکی نمی‌کند. در نتیجه، ضروری است که فرد دانش و مهارت‌های لازم برای استفاده صحیح از این ابزارها را فرا گیرد. اینترنت و فضای مجازی همانند یک ابزار برنده هستند که در صورت عدم آگاهی می‌تواند خطرناک باشد؛ بنابراین، باید نحوه بهره‌برداری صحیح از این فضا را آموخت و اهمیت پیچیدگی‌های آن را درک کرد. آموزش کاربران در زمینه استفاده آگاهانه و مسئولانه از این محیط‌ها، کلید موفقیت در بهره‌برداری مفید و امن است.
تجربه‌ای غنی‌تر از لحاظ حسی و عاطفی
لمس کردن کاغذ، استشمام بوی کتاب و ورق زدن صفحات، تجربه‌ای چندحسی است که در زمینه روانشناسی، احساس لذت و ارتباط عاطفی با محتوا را تقویت می‌کند. این ویژگی به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان اهمیت دارد، زیرا آن را به فعالیتی جذاب‌تر تبدیل می‌کند و انگیزه برای یادگیری را افزایش می‌دهد.
کاهش احساس خستگی چشم و استرس ناشی از استفاده از فناوری‌های دیجیتال
صفحات کاغذی نور تولید نمی‌کنند و فشار کمتری بر چشم وارد می‌سازند، بنابراین مطالعه طولانی‌مدت با کتاب‌های چاپی کمتر موجب خستگی می‌شود. در مقابل، نور آبی صفحات دیجیتال می‌تواند منجر به خستگی چشم، سردرد و اختلال در خواب گردد که تاثیر منفی بر فرآیند یادگیری دارد.
افزایش توانایی در فهم مطالب و به خاطر سپردن اطلاعات
بر اساس تحقیقات متعددی، از جمله مطالعات دانشگاهی در نروژ و ژاپن، مشخص شده است که افراد خواننده کتاب‌های چاپی در مقایسه با کسانی که مطالب را به صورت دیجیتال مطالعه می‌کنند، بهتر قادر به درک محتوا و نگهداری اطلاعات در ذهن هستند. این تفاوت ممکن است به حافظه فضایی مربوط باشد؛ چرا که مغز ما مکان قرارگیری مطالب روی صفحات کتاب، مانند «بالای صفحه سمت چپ»، را ثبت می‌کند و این نشانه‌های بصری نقش موثری در یادآوری مطالب ایفا می‌کنند.
بهبود و تعمیق فرآیندهای یادگیری عمیق
مطالعه بر روی کاغذ معمولاً زمان بیشتری می‌طلبد نسبت به مطالعه دیجیتال، اما این روند کندتر باعث می‌شود که فرد بتواند مطالب را به صورت عمیق‌تری پردازش کند. قابلیت‌هایی مانند حاشیه‌نویسی، علامت‌گذاری و ورق زدن فیزیکی کتاب، امکان تعامل بیشتر با محتوا را فراهم می‌آورد و در نتیجه به تقویت فرآیند یادگیری فعال کمک می‌کند.
کاهش اضطراب و ارتقاء احساس آرامش
خواندن کتاب به صورت فیزیکی و بدون نیاز به صفحه‌نمایش، می‌تواند میزان هورمون استرس، یعنی کورتیزول، را کاهش دهد و نقش نوعی مدیتیشن فعال را ایفا کند.
ترویج عادات سالم در مطالعه
کتاب‌های چاپی اغلب در مکان‌های خاصی مانند کتابخانه یا کنار مبل راحتی مطالعه می‌شوند که این موضوع به شکل‌گیری روال منظم و خاص برای انجام مطالعه کمک می‌کند.
ارتقاء مهارت‌های خواندن در کودکان
مطالعات نشان می‌دهد کودکانی که از کتاب‌های چاپی برای مطالعه استفاده می‌کنند، نسبت به کودکانی که از وسایل دیجیتال بهره می‌برند، در درک مطلب بهتر عمل می‌کنند و مهارت خواندن آن‌ها روان‌تر است. کتاب‌های کاغذی به کودکان کمک می‌کنند تا ترتیب صفحات، نشانه‌های بصری و ساختار داستان را بهتر درک کنند.
کاهش اتکای به فناوری
قطع ارتباط با دنیای دیجیتال، حتی برای مدت کوتاهی، می‌تواند در کاهش اضطراب ناشی از فضای مجازی و ارتقاء سلامت روان موثر باشد. شواهد چندین مطالعه اخیر در حوزه مزایا و معایب یادگیری دیجیتال و یادگیری بر روی کاغذ، این موضوع را در رابطه با مشکلاتی مانند بیش‌فعالی، عدم تمرکز و توجه تایید می‌کنند. استفاده از ابزارهای دیجیتال مانند گوشی‌های هوشمند، تبلت‌ها، کامپیوترها یا کتاب‌خوان‌های الکترونیکی ممکن است تأثیرات متفاوتی بر افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) داشته باشد. این تأثیرات، شامل موارد مثبت و منفی، در ادامه به طور مختصر آورده شده است:
تمرکز بیشتر و کاهش عوامل حواس‌پرتی
کتاب‌های چاپی بدون نوتیفیکیشن، تبلیغات، لینک‌ها و سایر عوامل مزاحم که در دستگاه‌های دیجیتال مشاهده می‌شوند، هستند. این ویژگی به‌خصوص برای افرادی که تمرکز کمی دارند (مانند مبتلایان به ADHD) یا در معرض حواس‌پرتی قرار دارند، بسیار مفید است.
تأثیرات منفی مطالعه دیجیتال
1- افزایش حواس‌پرتی و کاهش تمرکز
صفحات دیجیتال معمولاً حاوی لینک‌ها، تبلیغات، نوتیفیکیشن‌ها و امکانات چندرسانه‌ای هستند که می‌توانند تمرکز فرد مبتلا به ADHD را به سادگی مختل کنند. جابه‌جایی مداوم بین تب‌ها و برنامه‌های مختلف (چندوظیفگی) برای این افراد وسوسه‌انگیز است و مطالعه عمیق را دشوار می‌سازد.
2- خستگی ذهنی سریع‌تر
نور آبی صفحه‌نمایش می‌تواند منجر به خستگی چشم و کاهش تمرکز در بلندمدت شود. افراد دارای ADHD معمولاً در پردازش اطلاعات دیجیتال سریع‌تر خسته می‌شوند، زیرا مغز آن‌ها نیازمند تلاش بیشتری برای فیلتر کردن محرک‌های اضافی است.
3- کاهش درک مطلب و یادآوری
مطالعات نشان می‌دهند که خواندن مطالب از روی صفحه نمایش، به‌ویژه مطالب طولانی، در مقایسه با مطالعه از روی کتاب کاغذی، منجر به درک مطلب ضعیف‌تری می‌شود. افراد ADHD ممکن است در به‌خاطر سپردن اطلاعات دیجیتال دچار مشکل بیشتری شوند، زیرا حافظه فضایی (یادآوری مکان مطالب در صفحه) در مطالعه دیجیتال کمتر فعال است.
4- تأثیر منفی بر خواب (در صورت استفاده شبانه‌روزی)
نور آبی دستگاه‌های دیجیتال ترشح ملاتونین (هورمون تنظیم خواب) را کاهش می‌دهد و می‌تواند باعث بی‌خوابی شود. از آنجا که بسیاری از افراد دارای ADHD مشکلات خواب دارند، استفاده از وسایل دیجیتال قبل از خواب ممکن است این مشکل را تشدید کند. البته، باید توجه داشت که این موضوع تنها محدود به جنبه‌های منفی نیست و تاثیرات مثبت نیز در نظر گرفته می‌شود.
خوشبینانه
1 - دسترسی آسان و انعطاف‌پذیری بیشتر
کتاب‌های دیجیتال همواره در دسترس هستند و حمل آن‌ها بسیار راحت است، که این ویژگی برای افراد مبتلا به ADHD که ممکن است وسایل خود را گم کنند یا فراموش نمایند، بسیار مفید است. همچنین، امکان تغییر فونت، اندازه متن و پس‌زمینه وجود دارد تا خوانایی بهبود یابد.
2 - بهره‌گیری از ابزارهای کمکی
امکاناتی مانند هایلایت و یادداشت‌برداری دیجیتال، برای برخی افراد مبتلا به ADHD که با ابزارهای تعاملی مثل هایلایت، حاشیه‌نویسی و جستجوی متن بهتر ارتباط برقرار می‌کنند، بسیار موثر است. علاوه بر این، تبدیل متن به صوت (TTS) و گوش دادن به کتاب‌های صوتی یا استفاده از فناوری متن‌به‌صوت، می‌تواند به کسانی که تمرکز در خواندن برایشان دشوار است، کمک کند.
3 - جذابیت بصری و تعامل بیشتر
برنامه‌های مطالعه دیجیتال شامل کتاب‌های آموزشی با تصاویر متحرک و آزمون‌های تعاملی، می‌توانند برای افراد مبتلا به ADHD جذاب‌تر باشند و سطح مشارکت آن‌ها را افزایش دهند.
4 - تنظیم سرعت مطالعه
در مطالعه دیجیتال، کاربر می‌تواند سرعت خواندن خود را تنظیم کند، به عقب برگردد یا بخش‌هایی را تکرار کند، که این امکانات برای کسانی که تمرکز مشکل دارند، بسیار مفید است.
چاپ کاغذی هنوز هم در فرآیند یادگیری تاثیرگذارتر است.
دکتر میثم سعیدی، روان‌درمانگر بالینی و عضو انجمن روانشناسی آمریکا، در این زمینه بیان می‌کند:
«در حال حاضر، با پیشرفت فناوری و ظهور فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، قدرت پردازش اطلاعات به طور قابل توجهی افزایش یافته است؛ اما از دیدگاه روانشناسی و علم روان، مفهوم یادگیری هنوز بسیار عمیق‌تر و گسترده‌تر از صرف پردازش است.»
وی ادامه می‌دهد:
«مغز انسان دارای ساختارها و مکانیزم‌های خاصی برای پردازش اطلاعات است. یکی از مهم‌ترین این بخش‌ها، اطلاعات ورودی است که از طریق حواس پنج‌گانه وارد ذهن می‌شود. یکی از سوالاتی که در حال حاضر در حوزه علم روانشناسی مطرح است، این است که کاغذهای چاپی در بهبود فرآیند یادگیری و بازیابی اطلاعات مؤثرتر هستند یا فناوری‌های دیجیتال امروزی؟ برای پاسخ به این سوال، لازم است تفاوت‌ها، مزایا و معایب هر دو روش ورود اطلاعات به ذهن انسان مورد بررسی قرار گیرد. بر اساس دیدگاه‌های شناختی و روانشناسی شناخت‌گرا، مطالعه کتب و نسخ چاپی می‌تواند در بهبود فرآیند یادگیری و حافظه‌سازی اطلاعات نقش موثری ایفا کند.»
مزایای انتشار دیجیتال
نشر دیجیتال از مزایای قابل توجهی برخوردار است که نباید از آن غافل شد. این نوع نشر به خوبی نشان می‌دهد چرا در حال حاضر روند توسعه و گسترش آن بسیار سریع است. مطالعه نسخه‌های چاپی نه تنها برای فهم بهتر مطالب مفید است، بلکه تاثیر مثبتی بر سلامت روان و احساسات خوانندگان دارد. این بدان معنا نیست که مزایای کتاب‌های دیجیتال نادیده گرفته شوند؛ بلکه انتخاب بین این دو نوع نشر بستگی به شرایط فردی و ترجیحات شخص دارد.
از جمله مهم‌ترین مزایای نشر دیجیتال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
دسترسی آسان و سریع به محتواهای دیجیتال، که امکان بهره‌برداری سریع و بدون مشکل را برای کاربران فراهم می‌کند.
کاهش هزینه‌ها، چرا که تولید و توزیع محتواهای دیجیتال هزینه کمتری نسبت به چاپ و پخش نسخه‌های چاپی دارد.
امکان دریافت بازخورد سریع، زیرا ارتباط مستقیم با مخاطبان و جمع‌آوری نظرات آن‌ها در فضای دیجیتال آسان‌تر است.
افزایش تعامل با مخاطبان، که فضای دیجیتال امکانات بیشتری برای برقراری ارتباط و تعامل فراهم می‌کند.
بهینه‌سازی فضای ذخیره‌سازی، با امکان نگهداری حجم زیادی از محتوا در فضای کوچک و کارآمد.
امکان جستجو و ناوبری آسان، که کاربران را قادر می‌سازد به راحتی و با ابزارهای جستجو، اطلاعات مورد نیاز خود را بیابند.
