بیمارستان وزیری، نماد تاریخچه پزشکی قاجار در قلب تهران

پیشینه پزشکی در ایران به دوران بسیار قدیم برمی‌گردد و می‌توان آن را تا زمان اشکانیان در خوارزم پی گرفت، زمانی که تریتا یا سریتا، پزشک آریایی، فعالیت می‌کرد. جندی‌شاپور نیز نقش مهمی در تاریخ پزشکی ایران ایفا کرده است؛ اما با ورود پزشکی مدرن، ناصرالدین شاه قاجار را می‌توان به عنوان نقطه شروع این دوره دانست، چرا که او نخستین بیمارستان مدرن ایران را با نام «مریض‌خانه دولتی» تأسیس کرد.

باز هم، داستان سفرهای اروپایی و تأثیرپذیری این شاه قاجار بر پیشرفت‌های پزشکی غرب، نقش مهمی در توسعه علوم پزشکی داشت. گفته شده که ناصرالدین شاه در یکی از سفرهایش به اروپا، تحت تأثیر بیمارستان‌ها و فناوری‌های آنجا قرار گرفت و به پزشک مخصوص دربار دستور داد تا در حوالی سال ۱۲۵۱ خورشیدی، بیمارستانی به سبک اروپایی در تهران ساخته شود؛ این اقدام، نخستین گام در جهت گسترش علوم پزشکی در ایران بود. پس از آن، ساخت بیمارستان‌ها با بودجه‌های شخصی و از سوی خیرین رایج شد، از جمله بیمارستان وزیری.

در حوالی سال ۱۲۶۷ خورشیدی، وبای کشنده‌ای تهران را فرا گرفت و جان بسیاری را گرفت. در آن زمان، میرزا عیسی تفرشی پس از درگذشت پدرش، به جای او نائب‌السلطنه تهران، وزیر و پیشکار کامران میرزا شد و به «وزیر» شهرت یافت. او پس از آن به وزارت تهران و اداره زمین‌های شاه (رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻨﺎیی و خالصجات) رسید. محمدحسن خان اعتماد السلطنه در جلد دوم کتاب «چهل سال تاریخ ایران» می‌نویسد که در وبای سال ۱۳۱۰ قمری، میرزا عیسی حاضر به ترک شهر نشد و بر دفن اجساد طبق آداب اسلامی، یعنی غسل و کفن، تأکید داشت و خود نظارت کامل بر این امور داشت؛ نهایتاً خودش نیز مبتلا به بیماری شد.

پس از ابتلا به وبا، این دولتمرد و خیر دوره قاجار، به فکر راه‌اندازی بیمارستانی برای بهبود بهداشت عمومی و مبارزه با بیماری‌ها افتاد. قبل از مرگ، وصیت کرد که از ثلث دارایی‌اش، بیمارستانی ساخته شود. اما اختلافات خانوادگی این اقدام را تا سال ۱۲۷۶ خورشیدی به تأخیر انداخت. در آن سال، شیخ هادی نجم‌آبادی، روحانی برجسته عصر ناصری، با رفع این اختلافات، زمینی به مساحت چهار هزار متر مربع برای ساخت بیمارستان انتخاب کرد. ساخت ساختمان این بیمارستان، تا سه سال بعد، یعنی سال ۱۲۷۹، ادامه یافت و در همان مکان فعلی بیمارستان وزیری قرار گرفت.

پیامی برای ارائه خدمات درمانی رایگان به ساکنان شهر تهران

در سال ۱۲۷۹ خورشیدی، تعدادی اتاق جهت بستری و درمان بیماران آماده شد. بر سردر بیمارستان، کتیبه‌ای نصب شده است که متن آن چنین است: «مریض‌خانه ملتی که بر اساس وصیت مرحوم میرزا عیسی وزیرالحسینی [...]، آقای حاج شیخ هادی مجتهد نجم‌آبادی اعلی‌الله مقامه، از ثلث آن مرحوم، بنیاد نهاده شده است و نخستین بار در اول ماه رمضان سال ۱۳۱۸ قمری افتتاح گردید»، یعنی در سوم دی‌ماه ۱۲۷۹.

هزینه ماهانه این بیمارستان حدود هزار ریال بود، که از درآمد یک قنات در نزدیکی اشتهارد کرج، به نام صحت‌آباد، و همچنین از یخچالی در نزدیکی دروازه ری تأمین می‌گردید. تا حدود سال ۱۲۸۱، این مرکز درمانی ده تخت خواب داشت و بخش پزشکی آن تحت نظر دکتر ابوتراب اداره می‌شد، در حالی که بخش جراحی زیر نظر دکتر ولف، پزشک آلمانی، فعالیت می‌نمود.

مدیران بیمارستان موقوفه

این بیمارستان به دلیل تأمین و تخصیص اعتبار از درآمدهای موقوفه در سال 1299 خورشیدی، به دلیل کمبود بودجه تعطیل شد، اما پس از مدتی مجدداً افتتاح گردید. در سال 1301، هیئت دولت تصویب کرد که بودجه ماهانه سه بیمارستان دولتی، شامل وزیری و نسوان، از درآمدهای گمرکی تامین شود. تا سال 1305، بخش پزشکی این بیمارستان بدون سرپرست بود و امور آن توسط دکتر مهدی قدسی اداره می‌شد، که مسئولیت امور داخلی را نیز بر عهده داشت تا اینکه دکتر محمد حسابی به عنوان رئیس قسمت پزشکی منصوب شد. در سال 1315، مدیریت بیمارستان به دکتر ملک‌زاده سپرده شد و بخشی برای درمان بیماری‌های زنان با ریاست دکتر جهانشاه صالح در بیمارستان وزیری تشکیل شد. از سال 1317، دکتر رضا صحت، مدیر کل بهداری، ریاست بیمارستان را بر عهده گرفت. نهایتاً در اول مهر 1319، بر اساس قانونی که بیمارستان‌های تهران را ملزم به پیوستن به دانشکده پزشکی می‌کرد، این بیمارستان نیز به دانشکده پزشکی ملحق شد. در تاریخ 27 آذر 1327، حکم ممنوعیت دخالت خاندان نجم‌آبادی در امور موقوفه صادر شد.

از سال 1323 تا 1350، بیمارستان دارای یک بخش، دو قسمت، پنج درمانگاه و 110 تخت بود و تحت نظارت 12 پزشک و داروساز قرار داشت. هر روز حدود 400 بیمار سرپایی معاینه و درمان می‌شدند و داروهای رایگان دریافت می‌کردند.

سرگذشت آخرین آجرهای بیمارستان قاجاری

بخش شمالی بیمارستان که به شکل U ساخته شده بود، در دهه‌های نخست دهه 1350، به دلیل نبود امکانات مالی و بی‌توجهی مسئولان بهداری وقت، به حالت مخروبه درآمد. گفته شده در سال 1355، وزارت بهداری برخی قسمت‌های بیمارستان را برای ساخت بیمارستانی جدید تخریب کرد، اما هیچ اقدام عملی انجام نشد. در سال 1360، تعدادی از پزشکان و خانواده نجم‌آبادی مجدداً فعالیت خود را آغاز کرده و بخش‌هایی از بنا را بازسازی کردند. بر اساس روایت ساکنان منطقه، این بیمارستان تا سال 1374 به صورت درمانگاه فعالیت می‌کرد و پس از آن، فعالیت‌های درمانی آن متوقف شد.

امروز، تنها بخشی از این یادگار موقوفه پزشکی باقی مانده است؛ بنایی آجری در بخش جنوبی که شامل درب ورودی بیمارستان و حمامی است که با دیوارهای ضخیم یک متر و طاق‌های آهنگ، هنوز نشانگر تاریخ پزشکی دوره قاجار است. در بخش شرقی، درب ورودی، حمامی قرار داشت که اکنون تنها به صورت اتاق باقی مانده است. اطراف در، نقش‌هایی با آجر ختایی ساخته شده که به بنا زیبایی خاصی بخشیده است، و کتیبه کاشی‌کاری سردر جنوبی نیز معرفی‌نامه بانیان بیمارستان است.

بخش جنوبی، همان بخش باقی‌مانده بیمارستان وزیری، در میان خیابان‌های شیخ هادی و ولیعصر، کوچه سخنور، با دیوارهای خسته و آجرهای مقاوم، همچنان ایستاده است و یادآور بخشی از تاریخ پزشکی ایران است. این بخش در دوم شهریور 8137 (مطابق تقویم شمسی) و به شماره 2383 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.