کاخ مظفری دارآباد؛ نماد تاریخ و موزه پزشکی ایران
کاخ مظفری دارآباد؛ از اقامت شاه بیمار تا موزه تاریخ پزشکی ایران
کاخ مظفری دارآباد، نماد معماری قاجار و موزه تاریخ پزشکی ایران در بیمارستان مسیح دانشوری، با تاریخچه‌ای غنی و ارزشمند
وقتی نام تهران به میان می‌آید، چه کسی نمی‌تواند تصور خیابان‌های پرجمعیت و شلوغ امروزی آن را کنار بگذارد؟ آیا ممکن است تصویری دیگر از این شهر در ذهن نقش نبندد، مثلا شهری پر از درختان، آب و سرسبزی؟ در گذشته بیشتر مناطق تهران یا ییلاق‌هایی بودند یا به دلیل وجود جنگل‌های فراوان، محل زیست حیواناتی مانند کفتار، گرگ، شغال، روباه، یوزپلنگ، سیاه‌گوش، شیر بی‌یال خوزستان، پلنگ، خرس، قوچ و میش، کل و بز و آهو بودند؛ آن‌قدر که بسیاری از شکارگاه‌ها و کاخ‌های ییلاقی شاهان قاجار در اطراف همین پایتخت ساخته شده‌اند و ردپای آن‌ها تا امروز باقی است. برخی از حکام، مانند مظفرالدین شاه، برای یافتن منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا جهت درمان سل، به تهران مهاجرت کردند؛ مظفرالدین شاه در زمان ولیعهدی‌اش در تبریز به سل مبتلا شد و در آن زمان دارویی برای درمان این بیماری وجود نداشت. پزشک دربار به او پیشنهاد کرد که باید به منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا مهاجرت کند، و او قریه دارآباد را برای سکونت برگزید؛ منطقه‌ای که بر اساس مستندات، قدمتی حدود ۳۵۰ سال دارد. این منطقه آن‌قدر پرآب و سرسبز بود که ساکنان ازگل و شرق سوهانک، پس از خشکسالی‌ها، زمین‌هایشان را رها کردند و به دارآباد نقل مکان کردند.
در هر صورت، این قریه در شمال تهران، نقش مهمی در بهبود وضعیت ریه‌های مظفرالدین شاه داشت و در آنجا کاخی بنا شد که به کاخ شاه‌آباد شهرت یافت. بر اساس کتیبه مرمرین داخل بنا، در سال ۱۲۷۳ شمسی، علی‌اصغر خان، امین‌سلطان، باغی به وسعت ۶۰ هزار متر مربع در دارآباد خریداری کرد. او که از گرجی‌های ایران بود، به القاب صاحب‌جمع، امین‌السلطان و اتابک اعظم شهرت داشت و حدود بیست و پنج سال در سمت‌های وزیری، نخست‌وزیری و صدراعظمی قاجاریان خدمت می‌کرد. پس از خرید این باغ، به دستور محمدخان حکیم‌الملک، وزیر دربار، کاخی زیبا در آن ساخته شد.
فقط کاخ قاجاری دارای سقف بیضی‌شکل است.
کاخ مظفری شاه‌آباد، معروف به کاخ دارآباد، در دو طبقه و با سبک معماری فرانسوی ساخته شده است. طرح این کاخ در هر دو طبقه شباهت زیادی دارد، تنها تفاوت آن‌ها، وجود یک اتاق اضافی در جبهه شرقی طبقه اول است. این بنا تنها کاخ دوره قاجار است که سقف آن به شکل بیضی طراحی شده است، و آینه‌کاری‌ها و گچبری‌های داخلی آن که مشرف به آبنمای مرکزی حیاط قرار دارند، این کاخ را به یکی از نمونه‌های برجسته معماری ایرانی بدل کرده است.
در داخل کاخ مظفری دارآباد، تزیینات طبقه اول در بخش شمالی ساختمان متمرکز است. در کنار پله‌ها، چهار ستون گرد با سرستون‌های گچ‌بری‌شده قرار گرفته‌اند. سقف این قسمت از کاخ با گچ‌بری‌هایی به طرح گل و بوته تزیین شده است که ظاهراً رنگ‌آمیزی اولیه آن مربوط به گذشته است؛ اما در حال حاضر، تمامی طرح‌های تزیینی در نزدیکی پله‌ها به صورت ساده و بدون رنگ و لعاب باقی مانده‌اند.
لمبه‌های چوبی در کنار شومینه‌های مرمرین کاخ مظفری
تزئینات چوبی کاخ مظفری دارآباد شامل لمبه‌کوبی‌هایی در پنجره‌ها و سقف چوبی پرنقش‌ونگار در طبقه دوم است. تمامی بازشوها نیز از جنس چوب ساخته شده‌اند و پوشش ساختمان به صورت شیروانی با خرپای چوبی طراحی شده است. در طبقه دوم، شومینه‌هایی از مرمر قرار دارند که جلوه‌ای منحصر به فرد به این بنا می‌بخشند.
اتاق جنوب‌شرقی، که به عنوان شاه‌نشین کاخ دارآباد شناخته می‌شود، به طور کامل با آینه‌کاری در دیوارها و سقف تزئین شده و به نام «اتاق آینه» معروف است. در جبهه جنوبی ساختمان، حوض مدوری قرار دارد که در مرکز آن، حوضی ستاره‌ای‌شکل با دوازده بازو قرار گرفته است.
در شمال‌ترین نقطه کاخ دارآباد، فضایی قوسی‌شکل پشت پلکان مرکزی وجود دارد که امروزه به عنوان رخت‌کن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پس از عبور از پله‌های مرکزی کاخ، یک پاگرد قرار دارد که از دو طرف آن دو ردیف پله مرمرین با چرخشی نیم‌دایره‌ای شکل به طبقه دوم منتهی می‌شوند. بر روی دیوارهای منحنی توده شمالی ساختمان، قاب‌های بزرگ با حاشیه‌های گچ‌بری و آینه‌کاری دیده می‌شود.
در گلویی دیوارها، حاشیه‌ای به ارتفاع حدود ۴۰ سانتی‌متر با طرح‌های گل‌وبوته‌های گچ‌بری رنگ‌آمیزی شده و قطعات ظریف آینه کار شده است.
مراکز اقامتی سل شاه‌آباد
مظفرالدین شاه نزدیک به ۱۸ سال در این کاخ رفت و آمد داشت. در نهایت، در ۱۲ دی ۱۲۸۵ و در سن ۵۳ سالگی درگذشت، اما کاخ او همچنان به عنوان محل آسایشگاه خوش‌هوای بیماران مبتلا به سل باقی ماند و تا مدت‌ها پس از آن مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از برکناری سلطنت قاجار، این کاخ به تدریج در دوره رضا شاه بدون بهره‌برداری رها شد و متروکه ماند. با این حال، این بی‌توجهی دوام نیاورد و به دلیل کاربری قبلی‌اش، رضاشاه توجه خاصی به آن نشان داد و در سال ۱۳۱۰، بر اساس دستور او، کاخ مظفری و باغ اطراف آن به بیمارستان تبدیل شد.
در این باغ، با تلاش دکتر مسیح دانشوری، مدرسه پرستاری باشکوهی ساخته شد که برای آموزش پرسنل پرستاری در بیمارستان‌های مختلف تهران و دیگر شهرها مورد استفاده قرار گرفت. مسیح دانشوری، اولین پزشک متخصص ریه در ایران بود. پس از ساخت مدرسه پرستاری و در دهه بیست، ساختمان‌های متعددی توسط وزارت بهداری وقت و نهادهای دیگر، از جمله بانک ملی ایران و وزارت دارایی ساخته شد. یکی از این ساختمان‌ها، که به ساختمان فخرالدوله معروف است، توسط فخرالدوله، دختر مظفرالدین شاه، احداث شد.
در نهایت، در سال ۱۳۱۶، دکتر دانشوری این مرکز را با نام «آسایشگاه سل شاه‌آباد» راه‌اندازی کرد، که در محل کنونی بیمارستان مسیح دانشوری قرار داشت. او در سال ۱۳۴۷ در تهران درگذشت، اما فعالیت‌های آسایشگاه و مدرسه پرستاری او همچنان ادامه یافت.
تبدیل کاخ قجری به موزه‌ای مربوط به تاریخ پزشکی و بیمارستان
پس از انقلاب و در حوالی سال ۱۳۶۵، این مرکز زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی قرار گرفت. در سال ۱۳۷۱، مرکز تحقیقات بیماری‌های ریوی و سل در محوطه مرکز پزشکی مسیح دانشوری تأسیس شد و در سال ۱۳۷۷ با مرکز تحقیقات و بیمارستان تحت عنوان مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی سل و بیماری‌های ریوی مسیح دانشوری ادغام گردید. پژوهشگاه سل و بیماری‌های ریوی این مرکز شامل نه بخش مختلف است و به‌عنوان قطب علمی منتخب کشور در حوزه بیماری‌های ریوی و سل شناخته می‌شود. در سال ۱۳۸۹، ساختمان جدیدی در محوطه بیمارستان ساخته شد و کاخ مظفری، که پیش‌تر به‌عنوان ساختمان اداری بیمارستان مورد استفاده قرار می‌گرفت، پس از مرمت و مقاوم‌سازی تزئینات داخلی، به موزه پزشکی بیمارستان مسیح دانشوری تغییر کاربری یافت.
کاخ مظفری در دوازدهم شهریور ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۷۹۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
اگرچه این کاخ بازدید عمومی ندارد، اما با معرفی‌نامه و هماهنگی با مسئولین بیمارستان، می‌توانید از این بنای تاریخی قجری در داخل بیمارستان مسیح دانشوری، واقع در محله دارآباد، انتهای خیابان پورابتهاج، دیدن نمایید.
