خانه سلطان بیگم؛ میراث قاجاری در قلب بازار تهران
خانه سلطان بیگم؛ عمارت 200ساله با معماری قاجاری و داستان‌های تاریخی تهران
خانه سلطان بیگم با معماری قاجاری، تاریخچه و داستان‌های جذاب تهران، موزه و آثار هنری در قلب بازار تهران
بدون شک، تهران را بشناسید و نام عودلاجان و پامنار به گوشتان نخورده باشد، امری غیرممکن است؛ محلات قدیمی تهران که در تمامی کوچه‌ها و گذرهایشان، نشانه‌هایی از تاریخ گذشته نهفته است. بعضی از این محلات از بین رفته‌اند، اما برخی دیگر همچنان با عظمت ایستاده‌اند تا داستان‌های گذشته را بازگو کنند؛ مانند خانه سلطان بیگم که نزدیک به دو قرن پیش ساخته شده و هنوز با آجرهای سرخ و کاشی‌های فیروزه‌ای، میزبان عاشقان تاریخ است.
خانم سلطان‌بیگم شجاعی، یکی از نزدیکان ناصرالدین شاه قاجار، در این خانه زندگی می‌کرد. برخی او را همسر «محمدرضا شجاع‌الممالک»، تفنگدارباشی دوره قاجار، و خواهرزن احمد شاه دانسته‌اند. در میان اهالی بازار و کوچه‌وبازار، همچنین، گفته می‌شد که سلطان‌بیگم عمه ناصرالدین شاه است، اما این ادعا بی‌اساس است و هیچ سندی بر آن وجود ندارد. هر فردی که این خانه را می‌دید، می‌فهمید که ساخت آن از بناهای اطرافش در بازار، برتری قابل توجهی دارد.
این بنای تاریخی، در حدود ۸۰۰ متر مربع وسعت دارد و به سبک معماری قاجاری ساخته شده است. پس از عبور از درب ورودی، باید ۱۳ پله پایین بروید تا به حیاط خانه برسید؛ چراکه این حیاط نسبت به سطح خیابان، در پایین‌تر قرار گرفته است.
این منظره همانند تالار آینه در کاخ گلستان است.
در مقابل پله‌ها و در بخش مرکزی حیاط، حوض کوچکی قرار دارد که سبک آن به خانه‌های دوره قاجار شباهت دارد. پس از برداشتن سر از حوض، ساختمان در سه ضلع حیاط با پنجره‌های چوبی و دیوارهای آجری نمایان می‌شود. در واقع، طرح این عمارت به شکل حرف U است و ورودی آن در سمت شرقی قرار گرفته است. یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های این عمارت، تالار آینه است که به دلیل شباهتش به تالار آینه کاخ گلستان، از دیدنی‌ترین قسمت‌های آن محسوب می‌شود.
این تالار با آینه‌کاری‌های زیبا و متنوع، در شیوه‌های مختلف قطاربندی و مقرنس تزئین شده است. ظاهراً این نوع آینه‌کاری بیشتر در اماکن خاص، مذهبی و مقدس مورد استفاده قرار می‌گرفته و کمتر در خانه‌های قدیمی دیده می‌شده است.
بر روی آینه‌ها، دیوارها و سقف، که با قاب‌های چوبی تزئین شده است، نقش‌های گیاهی و منظره‌های غربی مشاهده می‌شود؛ مناظر طبیعی که از نقاشی‌های اروپایی الهام گرفته‌اند و در دوره قاجار مورد استقبال قرار گرفته بودند. استفاده از این نقوش حتی بر روی درهای چوبی عمارت، نشان‌دهنده ذوق و سلیقه هنرمندان و معماران آن زمان است.
در میان 60 بادگیر تهران، دو بادگیر دیده می‌شود.
در سطح بام تالار آینه، دو بادگیر نصب شده است که نقش سیستم سرمایشی را ایفا می‌کردند. در گذشته، خانه‌های مجلل و اربابی در تهران معمولاً دارای بادگیر بودند. جالب است بدانید بر اساس گزارش‌های سازمان میراث فرهنگی، در تهران بیش از ۶۰ بادگیر شناسایی شده است که دو تای آن‌ها متعلق به همین خانه سلطان بیگم است.
تالاری که بدون آسیب باقی ماند، ممنوعه بود.
در سال 1312، سلطان بیگم این عمارت را به یکی از فرزندان خود به نام تقی شجاعی واگذار کرد. البته در برخی روایات آمده است که پس از درگذشت او، این خانه به فرزندش تقی منتقل شده است. به هر حال، حدود 14 سال بعد، در سال 1326، فرزند سلطان بیگم این خانه را به یکی از اعضای خانواده نیرنما، تاجر فرش تبریزی، فروخت. در این دوره، تغییراتی در بخش‌هایی از عمارت ایجاد شد، اما تالار آینه و طبقه زیرین، یعنی همان حوض‌خانه، بدون تغییر و دست‌نخورده باقی ماند. بر اساس گفته‌های فرزندان نیرنما، پدرشان به دلیل علاقه‌مندی به این ملک و معماری آن، درهای دو طرف تالار آینه را قفل می‌کرد و اجازه ورود به این قسمت را به کسی نمی‌داد، مگر در موارد خاص. مثلاً در ایام نوروز، هنگام پذیرایی از مهمانان ویژه، یا در زمان برگزاری مراسم عقد، در این تالار باز می‌شد؛ اما فقط با اجازه شخص نیرنما. این حساسیت بی‌دلیل نبود و به حفظ سلامت و زیبایی‌های تالار کمک می‌کرد. بر اساس مدارک موجود، تالار آینه عمارت سلطان بیگم همچنان همان شکل اولیه و بدون هیچ تغییری، باقی مانده است.
داستان خانه سلطان‌بیگم پس از نیرنما
خانواده نیرنما حدود پنجاه سال در این عمارت زندگی می‌کردند. در طول این دوران، در حدود سال‌های 1346 تا 1348، خانواده شهرام ناظری، خواننده سرشناس کشورمان، نیز دو سال مهمان این خانه بودند. این روایت را خواهرزاده نیرنما که همراه با پنج فرزندش در گوشه جنوبی عمارت ساکن است، نقل می‌کند.
در نهایت، در سال 1376، شهرداری این ملک را از خانواده نیرنما خریداری کرد و پس از مرمت بخش‌های مختلف آن، جز تالار آینه، سایر قسمت‌های بنا تجدید بنا شدند. دوازده سال بعد، یعنی در سال 1388، این بنا به سازمان فرهنگی و هنری شهرداری واگذار شد و پس از انجام مراحل مرمت و تعمیر، در سال 1397 به‌عنوان خانه موزه بازار تهران افتتاح گردید. امروزه، بخشی از این عمارت، که همان خانه موزه بازار است، به نمایشگاه عکس اختصاص یافته است. این نمایشگاه در مقابل ورودی خانه قرار دارد و مجموعه‌ای از عکس‌های قدیمی مربوط به محله پامنار و دیگر نقاط تهران را نشان می‌دهد. همچنین، در این مکان کتابخانه‌ای با حدود 6 هزار جلد (و در برخی منابع 7 هزار جلد) در زمینه تاریخ و بازار فعالیت می‌کند. اهمیت این کتابخانه در این است که در فهرست 1001 کتابخانه جهان، که باید قبل از مرگ دید، توسط فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (IFLA) قرار گرفته است.
برای دسترسی به عمارت سلطان بیگم، که همان خانه موزه بازار است، باید به میدان توپخانه، خیابان امیرکبیر، کوچه ناظم‌الاطبا و سپس کوچه کمالی بروید. این ساختمان حدود دویست سال قدمت دارد و منتظر گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ است.
