میدان مشق تهران؛ یادگاری تاریخی قاجار و پهلوی، نماد معماری و مقاومت شهر

در حوالی میدان توپخانه و در قلب بافت تاریخی شهر، میدانی قرار دارد که ظاهراً هیچ شباهتی به یک میدان معمولی ندارد؛ میدان مشق که هرگز شکل دایره‌ای نداشته و در ابتدا یک محوطه چهارضلعی به ابعاد 400 در 400 متر و مساحت 16 هزار متر مربع بوده است.

بر اساس نقشه‌های قدیمی، ورودی اصلی این میدان در خیابان سپه (امروزی امام خمینی) واقع شده است. سه ضلع دیگر این محوطه به خیابان‌های سی‌تیر، یارجانی و سرهنگ سخایی منتهی می‌شود.

میدان مشق یکی از مجموعه‌های قدیمی شهر است که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد و هدف اولیه آن برگزاری رژه‌ها و تمرین‌های نظامی بود. در ادامه، محمدخان سپهسالار، وزیر جنگ ناصرالدین‌شاه و قبل از پانزدهمین سالگرد سلطنت شاه قاجار، تغییرات زیادی در این میدان ایجاد کرد. این توسعه و گسترش فضای میدان، سبب شد تا محوطه از حدود میدان توپخانه تا محله‌ دولت، شامل خیابان‌های لاله‌زار، شاه‌آباد، علاالدوله، واگن‌خانه (اکباتان)، لختی (سعدی) و بهارستان، در بر گیرد. بنابراین، میدان مشق در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار گرفت؛ از سمت شمال به انبارها و اسطبل‌های حکومتی، از جنوب به خیابان سپه، از شرق به عمارت‌های خیابان امین‌السلطان (امروزی فردوسی) و از غرب به خیابان قزاقخانه یا سی‌تیر محدود می‌شد.

دیدن تمرین‌های نظام در سردر ناصری

در زمان گذشته، میدان مشق دارای دروازه‌ای زیبا و چشم‌نواز بود که شامل در دولنگه و دو طاق‌نمای مسدود به‌شکل پخی در ضلع جنوب شرقی میدان قرار داشت و به نام «سردر ناصری» شناخته می‌شد. در برخی روزها، ناصرالدین شاه از بالای این سردر، تمرین‌های نظامی را مشاهده می‌کرد.

همچنین، ردپای دوران پهلوی‌ها در این میدان قابل مشاهده است؛ رضاشاه پهلوی در بازه زمانی ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲ خورشیدی، دستور داد تا فضای میدان مشق به گل‌کاری و زیباسازی بپردازد و در نتیجه، نام آن به «باغ ملی» تغییر یافت.

به دستور مستقیم رضا خان و با همکاری جعفر خان کاشانی و نیروهای آلمانی (پیش از جنگ جهانی دوم)، سردر جدیدی برای باغ ملی و ساختمان‌های مجاور ساخته شد. این سردر در سمت شرقی سردر قدیمی و با همان ابعاد و شکل ظاهری ساخته شد و در نتیجه، سردر قبلی تخریب گردید.

این سردر نوین، دارای یک گذرگاه بزرگ و دو پیاده‌رو در طرفین است. در نمای خارجی آن، اشعاری از ندیم‌الملک، نقوش کاشی‌کاری شده با تصویر دو شیر که یک تاج را در میان گرفته‌اند، نمادهای شیر و خورشید، تیربار و گلوله‌های توپ به چشم می‌خورد.

در داخل، نقوشی شامل مسلسل، صحنه‌های تسخیر تهران در کودتای ۱۲۹۹، تصاویری از دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالاً دروازه قزوین)، نگاره‌ای از سربازان لژیون قزاق و نقش دو فرشته پیروزی که تا حدی از حجاری‌های طاق‌بستان اقتباس شده است، دیده می‌شود. در بخش بالایی این سردر، جایگاه دیده‌بانی و نقاره‌زنی طراحی شده است.

نمادهای معماری قدیمی ایران در قلب تهران

تمام سه ورودی میدان مشق هنوز پابرجا هستند و هر یک درها دارای دروازه‌های چدنی می‌باشند که در قورخانه تهران توسط استاد محمدعلی کرمانی ساخته شده‌اند؛ این درها از جمله شاخص‌ترین تزئینات این بنا محسوب می‌شوند. هر یک از این شش لنگه در فلزی، که وزن هر کدام چند تن است، به روش ریخته‌گری در قورخانه تهیه شده‌اند. برای تزیین درها، از نقوش تجریدی مشابه اژدها و نقش پرنده خیالی «هما» بهره گرفته شده است. نکته قابل توجه در ساختار این درها، طراحی هندسی منحصر به فرد آن‌ها است که نسبت به زمان ساخت، بسیار پیشرفته و خلاقانه به نظر می‌رسد؛ حتی این تصور وجود دارد که بدون در نظر گرفتن پوسته بیرونی، این درها قابلیت تبدیل شدن به عناصر تزئینی را دارند. در گذشته، در قسمت بالایی این درها، نیم‌تنه فلزی رضاشاه نصب شده بود، اما پس از انقلاب، نشان شیر و خورشید از پرچم ایران که در دو طرف بالای سردر و داخل هلالی‌ها قرار داشت، پاک شد و نیم‌تنه فلزی رضاشاه نیز برداشته شد.

در طراحی و ظاهر این بنا، نشانه‌هایی از معماری کهن و باستانی ایران، نظیر نقش رستم یا کاخ آپادانا در تخت جمشید، قابل مشاهده است. همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، طراح ساخت این سردر جعفرخان معمار کاشانی بوده و معماران دیگری نیز در این پروژه همکاری داشته‌اند؛ استاد اسماعیلی در زمینه سفت‌کاری، کریم منیژه در ساخت ستون‌ها و استاد خاک نگار مقدم در تهیه کاشی‌ها نقش داشته‌اند.

میدان مشق علاوه بر کارکرد نظامی، در حوزه‌های سیاسی، مذهبی، اجتماعی و ورزشی نیز تأثیرگذار بوده و رویدادهای متعددی در آن رخ داده است. از جمله، اعدام میرزا رضای کرمانی و بنا بر روایاتی، اعدام شیخ فضل‌الله نوری در این مکان صورت گرفته است. همچنین، درگیری خونین میان مشروطه‌خواهان و نیروهای محمدعلی میرزا در این میدان اتفاق افتاده است.

در هر ظهر، یک توپ در میدان مشق شلیک می‌شد که زمان ظهر را به اطلاع مردم می‌رساند.

با این حال، باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و با ساخت ساختمان‌های شرکت نفت ایران و انگلیس و اداره پست بلدیه در همان زمان، دو پست نگهبانی در قسمت‌های غربی و شرقی دروازه تخریب شدند، و منظره سردر تا حدی تحت تأثیر این بناهای مجاور قرار گرفت. بعدها، در محوطه این مکان، ساختمان‌هایی نظیر ساختمان وزارت امور خارجه، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد؛ اما نام این باغ بر سر دروازه میدان مشق باقی ماند و سردر باغ ملی به عنوان نماد معماری آن دوره در خاطره‌ها ماندگار شد.

این اثر، که پیش از برج آزادی به عنوان نماد شهر تهران شناخته می‌شد، در تاریخ ۲ اردیبهشت ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۶۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.