عمارت ارباب هرمز، نماد تاریخ و هنر در تهرانپارس
عمارت ارباب هرمز؛ نماد تاریخچه و معماری نوین تهرانپارس در قلب بوستان پلیس
عمارت ارباب هرمز، نماد تاریخ و معماری نوین تهرانپارس، خانه مردی که این محله را ساخت و اکنون موزه گرافیک در قلب بوستان پلیس است.
تهرانپارس را همگان می‌شناسیم و اگر خودمان یا یکی از نزدیکان و آشنایان در این محله سکونت نداشته باشیم، حتماً چند بار برای انجام امور مختلف به این منطقه مراجعه کرده‌ایم. این محله به عنوان یکی از محله‌های قدیمی تهران شناخته می‌شود، اما شاید ندانیم که قبل از توسعه و خیابان‌کشی‌های مدرن، در این منطقه چندین روستا و آبادی وجود داشتند که مهدی‌آباد و مجیدآباد از جمله آن‌ها بودند. قدمت این منطقه، که امروزه با نام تهرانپارس شناخته می‌شود، از بنایی که در آن باقی مانده، قابل تشخیص است؛ عمارت ارباب هرمز، که به عنوان عمارت مجیدآباد نیز شناخته می‌شود. این ساختمان مربوط به اواخر دوره قاجار است و در روستای مجیدآباد ساخته شده است، اما اکنون در داخل بوستان پلیس تهرانپارس قرار دارد. به نظر می‌رسد نام ارباب هرمز بیشتر با تهرانپارس ارتباط دارد؛ بر اساس شواهد تاریخی، حدود یک قرن پیش، در سال 1310، یکی از سرمایه‌داران زرتشتی به نام هرمز آرش، حدود ۴ کیلومتر زمین از خانواده ابوالقاسم خان بختیار، که از رجال سیاسی دوره پهلوی بود، خریداری کرد. پس از آن، طرح توسعه تهرانپارس به دست فرانسوی‌ها انجام شد و این منطقه را به نام «تهران‌پاریس» نام‌گذاری کردند.
یک ساختمان در میان باغ‌اناری
بازگردیم به عمارت ساخته‌شده توسط هرمز آرش در روستای مجیدآباد؛ روستایی در اطراف تهران و از توابع شمیرانات. در این روستا، باغی با میوه‌ای به نام قوقوک وجود داشت که بعدها شهرت یافته به باغ‌اناری. در دل این باغ، عمارت ارباب هرمز قرار داشت. این باغ در نقشه‌ای قدیمی که در سال ۱۲۸۹ خورشیدی توسط مهندس عبدالرزاق بغایری ترسیم شده، در منطقه‌ای به نام قلعۀ سردار نشان داده شده است.
برخی منابع ساخت این عمارت را به حاجب‌الدوله، یکی از رجال سیاسی دوره ناصرالدین شاه قاجار، نسبت می‌دهند. در روایت‌های دیگر،
در هر صورت، این بنای قاجاری در مجیدآباد و منطقه کنونی تهرانپارس به نام ارباب هرمز معروف شد. فردی که تا پایان عمرش در سال ۱۳۵۱ خورشیدی، در آن مشغول کشاورزی و باغداری بود. پس از وفات هرمز آرش، این عمارت و باغ در اختیار پسرش، تهمتن، قرار گرفت، اما با مهاجرت او به خارج از کشور، این بنای تاریخی خالی و متروک ماند.
پیشرفت‌های نوگرایی در عرصه معماری ایرانی
عمارت ارباب هرمز ساختمانی مستطیل‌شکل است که در جهت شرقی-غربی کشیده شده است. سبک معماری آن، ترکیبی از عناصر کوشک ایرانی و سبک نئوباروک فرانسوی است، که این تلفیق، آن را به جریان‌های اولیه نوگرایی در معماری ایرانی مرتبط می‌کند. در ساختار بنا، تعدادی عناصر وارداتی مانند گوشواره‌ها در کنار فضاهای سنتی مانند حوض‌خانه و سه‌دری، ترکیب نوآورانه و جذابی را ایجاد کرده است.
در گذشته، در بخش فوقانی باغ، قناتی قرار داشت که آب آن از طریق لوله‌های سفالی به نام تنبوشه، به سمت حوض و فضای حوض‌خانه در طبقه همکف هدایت می‌شد. این عمارت در دو طبقه ساخته شده و مصالح اولیه آن شامل آجر، چوب و گچ است. پوشش سقف ساختمان شیروانی با خرپای چوبی است. نمای خارجی نیز از آجر و گچ ساخته شده است. نمای جنوبی، که اصلی‌ترین بخش ساختمان محسوب می‌شود، دارای چندین ستون باربر در طبقه فوقانی است و کم‌ترین تزئینات را دارد، تنها با گچ‌بری‌های مختصر در سرستون‌ها تزیین شده است. در این نما، حوض مستطیل‌شکل قرار دارد. شواهد نشان می‌دهند که این بخش از نما تغییر چندانی نکرده است، اما در مقابل، نمای شمالی تغییرات قابل‌توجهی یافته است. در این قسمت، بازشوهای قدی گوشواره‌ها کوچک‌تر شده و بازشوهای طبقه همکف با نرده‌های فلزی بی‌سلیقگی طراحی شده‌اند. بخش‌هایی نیز به این نما الحاق شده است، که در آن‌ها تعداد و اندازه پنجره‌ها قرینه نیستند. از بخش‌های الحاقی به عمارت ارباب هرمز، می‌توان به دو گوشواره با طاقچه‌های رنگارنگ اشاره کرد که احتمالاً در دوره پهلوی اول به ساختمان افزوده شده‌اند. در دوره پهلوی دوم، یعنی همان زمان ارباب هرمز، اتاق‌های انتهایی عمارت ساخته شدند؛ اتاق‌هایی که در بخش شمالی دارای پیش‌آمدگی از نما هستند و دیوارهای جانبی شرقی و غربی آن‌ها به صورت پخ اجرا شده است. در بخش جنوبی، این اتاق‌ها از طریق در میانی با قسمت‌های شمالی مرتبط شده و از جبهه جنوبی به ایوان باز می‌شوند.
موزه گرافیک در قلب تاریخ جای دارد
باقی‌مانده‌های این بنا نشان می‌دهد که کتیبه‌های بالای بازشوهای قدیمی ساختمان چوبی بوده است و راهرو و اتاق‌ها دارای شیشه‌های رنگی هستند. همچنین، بر نرده‌های حفاظ ایوان، طرح چلنگری مشاهده می‌شود. با توجه به قدمت ساختمان و کشف طاقچه‌های تزیینی در طی بازسازی و گمانه‌زنی‌های لایه‌برداری، به نظر می‌رسد این عمارت در دوران اولیه حیات خود، تزئینات بیشتری داشته است.
پس از پیروزی انقلاب و مهاجرت خانواده هرمز آرش به خارج، این عمارت بدون سرپرست باقی ماند و مدتی به عنوان انبار و محل اقامت کارگران مورد استفاده قرار گرفت. در نهایت، در اسفند ۱۳۸۴، با شماره ثبت ۱۴۶۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شد. پس از آن، شهرداری باغ‌اناری را به بوستان پلیس تبدیل کرد و عمارت ارباب هرمز با انجام مرمت‌هایی جزئی، تغییر کاربری داد و به موزه گرافیک تبدیل شد.
اگر روزی تصمیم گرفتید به محل زندگی مردی سر بزنید که تهرانپارس را به شکل امروزی ساخت، و در کنار تماشای تزئینات خانه‌ای قجری، از آثار طراحی گرافیک نیز لذت ببرید، عمارت ارباب هرمز در ضلع شمالی بوستان پلیس تهرانپارس بهترین گزینه است.
