کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس؛ نماد تاریخ و تنوع مذهبی ارامنه در قلب تهران

تاریخ تهران تنها محدود به عمارت‌ها، کاخ‌های سلطنتی و استراحتگاه‌های شکارگاه‌های اطراف نیست، بلکه در سراسر خیابان‌های پایتخت روایت‌هایی از روزهای گذشته این شهر نهفته است. این دارالخلافه نه تنها میزبان پادشاهان، بلکه محل زندگی اقوام مختلف، پیروان ادیان و اقلیت‌های مذهبی نیز بوده است. نشان این تنوع، کلیساها، کنیسه‌ها و آتشکده‌هایی است که از دیرباز در این شهر باقی مانده‌اند؛ یکی از قدیمی‌ترین آن‌ها، کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس است که تاریخ تأسیس آن به دوره قاجار برمی‌گردد و در سال ۱۱۴۷ خورشیدی، هم‌زمان با سلطنت کریم خان زند، ساخته شده است. اگرچه بر سنگ‌نوشتی کنار در ورودی این کلیسا، تاریخ ۱۱۸۷ خورشیدی ذکر شده است، اما در خاطرات «هُوسِپ هُوهانِسیان» آمده است که این کلیسا در سال ۱۱۶۰ خورشیدی و به دست اسقف اعظم، «گریکور دِرهُوانِسیان»، تقدیس شده است.

در این میان، آلمار هوسپیان در کتاب «نگاهی به زندگی ارمنیان تهران در گذشته نزدیک» اشاره می‌کند که بر اساس اسناد تاریخی، در سال ۱۷۵۰ میلادی، تعدادی از ارمنی‌ها در دروازه شاه‌عبدالعظیم ساکن بودند. این نشان می‌دهد که ارمنی‌ها پیش از جلوس کریم‌خان زند بر تخت سلطنت در سال ۱۱۲۹ خورشیدی و در زمان نادرشاه افشار، به تهران وارد شده بودند. به مرور، با مهاجرت ارمنی‌ها از شهرهای دیگر ایران مانند تبریز، سلماس، و حتی از جمهوری آرتساخ و ارمنی‌های ترکیه، جمعیت خانواده‌های ارمنی در تهران افزایش یافت. در سال ۱۷۶۸ میلادی (۱۱۴۷ خورشیدی) و در زمان سلطنت کریم‌خان زند، ارمنی‌های تهران اولین کلیسای خود را به نام کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس در کوچه ارامنه بنا کردند.

معبد جام‌بران

در روایتی دیگر آمده است که کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس، توسط خانواده‌ای ارمنی ساخته شده است که به دستور فتحعلی شاه برای انجام شیشه‌بری در کاخ گلستان، از اصفهان به تهران مهاجرت کرده بودند. به همین دلیل این کلیسا به نام "جام‌بران" نیز شناخته می‌شود.

تادئوس و بارتوقیمئوس دو تن از حواریون عیسی مسیح بودند که در نیمه اول قرن اول میلادی برای تبلیغ مسیحیت به ارمنستان سفر کردند و در این راه شهید شدند. از این رو، ارمنیان تهران نام این دو قدیس را بر اولین کلیسای ساخته‌شده در پایتخت ایران نهادند.

تمام روایت‌ها بر قدمت این کلیسا تأکید دارند که به دوره زندیه بازمی‌گردد. این ساختمان که از یک طبقه تشکیل شده، شامل حیاط، تالار مراسم، ایوان، ورودی به تالار، اتاق در گوشه‌ جنوب شرقی و فضای نیمه‌باز در شرق تالار است. از نظر معماری، این کلیسا شباهت زیادی به کلیساهای ارامنه جلفای اصفهان دارد؛ مصالح مورد استفاده همان خشت و آجر است و بام آن با کاهگل پوشیده شده است. در و پنجره‌ها همگی چوبی هستند.

مراسمی مخفیانه و پنهان از دید عموم برگزار شد.

این کلیسا با مساحتی حدود ۳۵۰ متر مربع ساخته شده است و فضای شبستان آن در یک متر پایین‌تر از حیاط مرکزی قرار دارد. سطح حیاط نیز حدود یک متر و نیم از معبر عمومی پایین‌تر است، شاید به‌دلیل طراحی، ارتفاع آن نسبت به ساختمان‌های اطراف کاهش یافته است. اگرچه امکان ارتباط مستقیم حیاط کلیسا با معبر عمومی وجود دارد، اما ورودی بنا در انتهای کوچه‌ای باریک و اختصاصی تعبیه شده است تا حیاط کلیسا به‌طور کامل از معبر عمومی جدا باشد؛ به‌نظر می‌رسد سازندگان قصد داشتند دسترسی افراد غیرمذهبی به صحن حیاط را دشوار و مراسم مذهبی را از دید عموم مخفی نگه دارند. همچنین، درب اصلی کلیسا مستقیماً به حیاط راه ندارد.

یکی دیگر از ویژگی‌های جالب در معماری این بنا، نبود برج ناقوس در کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس است، و زنگ ناقوس آن در مقابل در ورودی شبستان قرار گرفته و در ارتفاعی است که به‌راحتی در دسترس است.

نمایندگان روسیه و انگلستان در کنار دیوارهای کلیسا پنهان شده‌اند.

در دیوارهای داخلی این کلیسا تصاویری از گل و گیاه و پرندگان نقش بسته است که با رنگ‌روغن بر روی دیوارها ترسیم شده‌اند. بر سطح سه طاقچه موجود در دیوار غربی شبستان، نقوشی به صورت قرینه کشیده شده است که در آن‌ها، گلدانی پر از گل در مرکز قرار دارد و دو پرنده در کنار آن، به سمت گلدان نگاه می‌کنند. همچنین، چهار پرنده دیگر بر روی گل‌ها نشسته‌اند؛ دو پرنده در کنار گلدان، بال‌های خود را گشوده‌اند، در حالی که پرندگان روی گل‌ها چهره‌ای زنانه دارند و بر سر هر یک تاجی قرار گرفته است. بر روی دیوارها تصاویری از سفرای روسیه، انگلستان، اسکندر و شاهزاده گرجستان نیز دیده می‌شود. برخی محققان این نقاشی‌ها را اثر هوناتانیان، یکی از نقاشان مشهور آن زمان، می‌دانند. لازم به ذکر است که این نقاشی‌ها پس از فرو ریختن گچ دیوارهای کلیسا در سال ۱۳۴۹، در زمان رنگ‌آمیزی، کشف شدند.

پس از عبور از ورودی کلیسا و قبل از رسیدن به حیاط، چند سنگ قبر مشاهده می‌شود که برخی از متوفیان در زیر آن‌ها خوابیده‌اند، غیرایرانی هستند. همچنین، تعدادی سنگ قبر در حیاط مقابل در ورودی شبستان و داخل کلیسا قرار دارد. این سنگ قبرهای متعلق به کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس، از نظر باستان‌شناسی اجتماعی اهمیت ویژه‌ای دارند؛ زیرا عمدتاً افراد سرشناس و مشهور در آن‌ها دفن شده‌اند و ممکن است چهره‌های شاخص علمی، سیاسی و مذهبی آن دوران را معرفی کنند.

کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس، واقع در کوچه ارامنه بازار حضرتی خیابان مولوی، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۵۰۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در سال ۱۳۸۲ توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت شد.