کاخ فرح‌آباد تهران؛ شکارگاه سلطنتی و موزه نیروی دریایی
کاخ فرح‌آباد تهران؛ تاریخچه، معماری و نقش مهم در شکارگاه ناصرالدین‌شاه
کاخ فرح‌آباد تهران، نماد تاریخ قاجار، معماری فرانسوی و شکارگاه ناصرالدین‌شاه، اکنون موزه نیروی دریایی است.
در فاصله‌ای کمی دورتر از حصار ناصری و در بخش جنوب شرقی پایتخت، پس از عبور از دروازه دوشان تپه و وارد شدن به روستای دوشان تپه که به تپه خرگوش‌ها نیز شهرت دارد، یک ساختمان نیم‌دایره با گنبد فیروزه‌ای ظاهر می‌شود؛ اما نباید اشتباه گرفت. این بنای فیروزه‌ای، قصر فیروزه‌ای نیست، بلکه عمارت فرح‌آباد است که به دستور مظفرالدین‌شاه در دهکده‌ای با همین نام در شرق تهران ساخته شده است. در واقع، این مکان تنها کاخی است که مظفرالدین‌شاه فرمان ساخت آن را صادر کرده است.
براساس شواهد تاریخی، ناصرالدین‌شاه شکارچی ماهری بود؛ این موضوع را می‌توان در گزارش‌های متعدد شکار در سفرنامه‌های او مشاهده کرد. شکارگاه مورد علاقه او نیز دوشان تپه بود؛ قریه‌ای که در زمان قاجار، جزو حومه‌های تهران محسوب می‌شد. احتمالاً به دلیل فراوانی خرگوش‌های وحشی، ناصرالدین‌شاه این تپه را برای شکار قرق می‌کرد. علاوه بر این، اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان چندین بار به شکار پلنگ توسط شاه در این منطقه اشاره کرده است. همچنین، در این محل گاهی مسابقات اسب‌دوانی برگزار می‌شد. محبوبیت این شکارگاه، شاه را همواره همراه با جمعی از درباریان به دوشان تپه می‌کشاند و برای سهولت رفت‌وآمد، دستور ساخت جاده‌ای از بیرون دروازه‌های تهران تا زمین‌های دوشان تپه صادر کرد؛ همان جاده‌ای که بعدها به نام فرح‌آباد شهرت یافت. همان فرح‌آبادی که پس از ناصرالدین‌شاه، برای دیگر شاهان قاجار نیز محبوب شد.
پس از ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه قاجار دستور ساخت کاخ سلطنتی فرح‌آباد را صادر کرد و این پروژه در سال ۱۲۸۱ خورشیدی آغاز و در سال ۱۲۸۳ خورشیدی به پایان رسید.
اثرات قصر تروکادرو فرانسوی در تپه‌های شرقی تهران مشاهده می‌شود
مظفرالدین‌شاه دستور ساخت این کاخ را به یک مهندس فرانسوی داد تا بنایی در شأن پادشاهان قاجار طراحی کند. به همین دلیل، این ساختمان را الهام‌گرفته از قصر تروکادرو در پاریس می‌دانند. فرح‌آباد نیز همانند این قصر فرانسوی، به شکل نیم‌دایره و با چند ردیف ایوان‌های روباز در اطراف بنا ساخته شده است. بر روی سقف این عمارت، یک گنبد فیروزه‌ای قرار دارد که به همین دلیل، این کاخ به نام‌های کاخ فیروزه و کاخ قصرفیروزه نیز شناخته می‌شود. شاید به همین دلیل است که در برخی منابع، اشتباهاً قصر فیروزه نامیده شده است، در حالی که قصر فیروزه به دستور ناصرالدین‌شاه و توسط ممتحن‌الدوله ساخته شد و امروزه اثری از آن باقی نمانده است.
معماری باغ و کاخ سه طبقه فرح‌آباد از سه بخش مختلف تشکیل شده است: محوطه اول محل اقامت کارکنان کاخ و یک اصطبل آجری، بخش دوم یک باغ کوچک و بخش سوم یک باغ بزرگ همراه با استخر عظیم. هر طبقه از این کاخ دارای یک اتاق مرکزی و چند اتاق پیرامونی است، و این الگو در طراحی ساختمان تکرار شده است. در مقابل، باغ به صورت قرینه طراحی نشده و الگوی تکراری ندارد؛ حتی به نظر می‌رسد بیشتر توجه به نیمه شرقی آن معطوف شده است. پس از پایان ساخت عمارت کلاه‌فرنگی، تالاری با تابلوهایی از کمال‌الملک و فرش‌های نفیس به آن زینت داده شد.
تالارهای عملی و کارآمد بدون تزیینات فاخر و اشرافی
عمارت فرح‌آباد، همانند کاخ مظفری اوشان، دارآباد، عمارت امیربهادر، کوشک فخرالدوله و دیگر بناهای آن زمان، از الگوی معماری رایج در دوره مظفرالدین‌شاه پیروی می‌کند؛ الگوی معماری دوران این شاه قاجار، برون‌گرا و با نقشه‌های مربعی و مستطیلی است. بیشتر ساختمان‌های این دوره دارای یک تا سه طبقه هستند. از ویژگی‌های بارز معماری آن زمان می‌توان به استفاده از بالکن در نمای خارجی، ستون‌هایی به سبک کورنتی در اطراف ایوان، پنجره‌ها و بازشوهای متعدد در تمامی جهات ساختمان، حذف ارسی‌ها و تزئینات داخلی و خارجی، ایجاد فضاهای متقارن و فرم‌های نما که از ساختمان‌های نئوکلاسیک اروپایی الهام گرفته‌اند، اشاره کرد. در این دوره، ساخت تالارهای بزرگ و مجلل کاهش یافته و بیشتر بناها به جنبه‌های کاربردی متمرکز شده‌اند، در حالی که از تجملات و اشرافیت کاسته شده است.
فرح‌آباد؛ پناهگاه قاجاریان غمگین
پس از دوره مظفرالدین‌شاه، رونق عمارت فرح‌آباد کاهش یافت و به‌ویژه در زمان محمدعلی شاه قاجار، این بنا و باغ آن به‌شدت مورد بی‌توجهی قرار گرفتند و دیگر اثری از شکوه گذشته در آن‌ها باقی نماند. در دوران احمدشاه، این عمارت با مهربانی بیشتری مورد توجه قرار گرفت و تلاش‌هایی برای بازگرداندن عظمت سابق آن صورت گرفت، از جمله افزودن عمارت اندرونی. ظاهراً در این مقطع، این کاخ به پناهگاهی برای سلطان‌های جوان و دور از تاج‌وتخت قاجار تبدیل شد. در دوره پهلوی، این بنا مجدداً مورد بی‌توجهی قرار گرفت، رضا شاه اهمیتی برای آن قائل نبود، اما در دوران محمدرضا شاه، کاخ بازسازی و تغییر یافت. در کنار آن، در اطراف و دامنه‌های سرسبز منطقه، خانه‌های ویلایی اشرافی ساخته شد.
در تاریخ 20 بهمن 1355، در زمان حکومت محمدرضا شاه، این عمارت با شماره 1331 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نیروی دریایی سپاه پاسداران مالک این کاخ شد و آن را از شکارگاه ناصری به منطقه‌ای استراتژیک و نظامی تبدیل کرد. امروزه این عمارت به موزه نیروی دریایی تبدیل شده است و بازدید از آن نیازمند هماهنگی قبلی است.
