کاخ یاقوت تهران: تاریخچه، معماری اروپایی و تبدیل به بیمارستان ریوی

در دوران قاجار، معماری هنوز هم بر پایه ساختارهای سنتی و قدیمی قرار داشت؛ یکی از ویژگی‌های بارز آن، تمرکز بر فرم‌های سنتی مانند ایوان، حیاط مرکزی، بادگیر و شبستان بود. این روند از ابتدای سلطنت آقا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه اول ادامه یافت. با این حال، در طول زمان، به ویژه از دوره سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان سلسله قاجار، استفاده از هنرهای تزئینی مانند آینه‌کاری، شیشه‌های رنگی، گچ‌بری‌های ظریف و کاشی‌های چندرنگ رواج بیشتری پیدا کرد. علاوه بر این، عناصر اروپایی نظیر طاق‌های نیم‌دایره، پنجره‌های بلند و دکوراسیون داخلی متأثر از سبک باروک وارد معماری ایرانی شدند و بناهای سنتی رنگ‌وبوی غربی به خود گرفتند. برخی مفسران این تغییرات را نوعی خودانتقادی از سوی قاجاری‌ها پس از شکست در جنگ با روسیه می‌دانند؛ ظاهراً پس از این شکست‌ها، سیاست‌مداران تصمیم گرفتند با الگوبرداری از دانش و فرهنگ غرب، شرایط کشور را بهبود بخشند. در کنار این تحولات، سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا نقش مهمی داشت؛ او در طول سلطنتش سه بار به کشورهای اروپایی سفر کرد و پس از هر سفر، تلاش کرد تا نشانه‌هایی از پیشرفت غربی را در ایران پیاده کند، که این امر تاثیر قابل توجهی بر تغییرات معماری آن دوره گذاشت.

نشانه‌های معماری اروپایی در ساختمان قاجاری

اولین بنای ایرانی که پس از سفرها، رنگ‌وبوی غربی به خود گرفت، عمارت قصر یاقوت در تهران و در منطقه سرخه‌حصار است. به دلیل قرارگیری در این منطقه، این بنا همچنین با نام کاخ سرخه‌حصار شناخته می‌شود. در این ساختمان، هیچ نشانه‌ای از معماری سنتی ایرانی دیده نمی‌شود و کاملاً تحت‌تأثیر سبک معماری اروپایی قرار دارد.

این کاخ در سال ۱۲۶۲ خورشیدی و در سی‌ونهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شد، که تقریباً هم‌زمان با سفرهای دوم و سوم او به اروپا است. ساخت این بنا توسط میرزا محمدخان، پیشخدمت مخصوص شاه، انجام شد. در همان سال، هزینه ساخت این کاخ حدود ۱۵ هزار تومان برآورد شده است. لازم به ذکر است که این عمارت یک بار در دوره قاجار دچار آتش‌سوزی شد، اما پس از آن بازسازی گردید.

انتخاب سرخه‌حصار به عنوان محل ساخت این کاخ، به دلیل همیشگی بودن دلایل قاجاری‌ها است؛ یعنی نزدیکی به منطقه حفاظت‌شده و شکارگاه سلطنتی.

قسمت‌های باقی‌مانده از قصر یاقوت در مجموعه کاخ گلستان

قصر یاقوت دارای دو بخش اصلی است: بخش بیرونی و حرم‌خانه سلطنتی. در زمان ساخت، این بنا بسیار بزرگ و باشکوه بوده و علاوه بر ساختمان اصلی، شامل اتاق‌های متعددی، کاروانسرا، سربازخانه و گرمابه می‌گردید. بیشتر جزئیات مربوط به این کاخ بر اساس شواهد قدیمی و تصاویری است که در آلبوم‌خانه کاخ گلستان نگهداری می‌شود. این تصاویر نشان می‌دهند که قصر یاقوت دارای حصاری پیرامون و بنایی با مناره‌های کوتاه در ورودی بوده است؛ هرچند امروزه اثری از آن بنا باقی نمانده است، اما بخش‌هایی از حصار اطراف در جبهه غربی و خود عمارت قصر هنوز باقی است.

این قصر در دو طبقه و در جهت‌های شمالی-جنوبی بر روی صفحه‌ای سنگی ساخته شده است. در هر طبقه، ایوانی با بیست ستون قرار دارد که اطراف بنا را فراگرفته‌اند. ستون‌های چهارگوشه بنا، دوقلو و جدا از هم هستند، و پایه‌های آن‌ها مکعب‌مستطیل است. سرستون‌ها چوبی و روی آن‌ها گچ‌کاری و تزئین شده است. لبه‌ایوان‌ها در گذشته حفاظ مشبک چوبی داشت، اما در مرمت‌های اخیر به جای آن، از قطعات سفال نیم‌دایره‌ای استفاده شده است.

ورودی اصلی ساختمان در بخش شمالی قرار دارد و به صورت پیش‌آمده ساخته شده است. در امتداد این در، راهرویی قرار دارد که در هر طرف آن سه اتاق مجزا ساخته شده است. در وسط راهرو، ۱۳ پله برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است. در کنار پله‌ها، راهرویی باریک به سمت اتاق‌های جنوبی کشیده شده و زیر پاگرد پله‌ها، راهی به زیرزمین است که بر اساس سبک معماری قاجار، احتمالاً حوض‌خانه بوده است. معماری در طبقه دوم نیز مشابه است. در هر طبقه، در بخش‌های شمالی، چهار پنجره به صورت قرینه و دری به سمت ایوان‌ها دیده می‌شود، اما در سمت شرق و غرب، تعداد این پنجره‌ها به شش می‌رسد و هیچ یک از اتاق‌ها درب خروجی به بیرون ندارند.

همان‌طور که گفته شد، نام این بنا عمارت قصر یاقوت است؛ احتمالاً این نام به رنگ قرمز سوخته سنگ‌چین‌هایی اشاره دارد که در اطراف در و پنجره‌های این عمارت کار شده است.

ریشه‌های تاریخی و منشاهای فرهنگی مثل‌هایی که می‌شناسیم

کاخ قصر یاقوت تا پایان دوره سلطنت قاجاریه، به عنوان یک قصر و محل استراحت شاهانه در نزدیکی شکارگاه شناخته می‌شد. اما باید توجه داشت که این بنای تاریخی بیشتر به عنوان آشپزخانه دربار مورد استفاده قرار می‌گرفت تا تفرجگاه شاه قاجار. نکته جالب این است که دو ضرب‌المثل معروف که امروزه بین مردم رایج است، منشأ و ریشه‌هایی در همین کاخ و آشپزخانه دربار دارند. گفته می‌شود ناصرالدین شاه علاقه‌مند به بادمجان بود، و این موضوع باعث شد که رجال و امرا و وزرا در دوره قاجار، قصد نشان دادن ارادت خود به سلطان را داشته باشند. آنان شخصاً به آشپزخانه می‌رفتند، بادمجان‌ها را پوست می‌کریدند و پس از آماده‌سازی، در کنار غذاهای شاه قرار می‌دادند. این کار به قدری اهمیت داشت که حتی برنامه‌ریزی می‌کردند تا شاه در مسیر عبور از آشپزخانه، بادمجان‌های آماده را ببیند. عبداله مستوفی، در کتاب «شرح زندگانی من»، روایت می‌کند که او عکسی دیده است که در آن صدراعظم در حال پوست‌کنی بادمجان است و در کنار شاه نشسته است.

همچنین، آش نذری سالانه ناصرالدین شاه، ضرب‌المثلی دیگر را در فرهنگ ما به وجود آورد. ژوانس فووریه، پزشک فرانسوی دربار قاجار، در خاطرات خود با عنوان «سه سال در درباره ایران»، ذکر می‌کند که در قصر یاقوت هر سال یک بار آش نذری پخته می‌شد و در کاسه‌هایی به خانه بزرگان فرستاده می‌شد. این کاسه‌ها باید پر از اشرفی می‌بودند؛ یعنی هر چه ظرف بزرگ‌تر بود، مقدار روغن بیشتری در آن ریخته می‌شد. بنابراین، کسی که آش سفارشی دریافت می‌کرد، در واقع مقدار بیشتری اشرفی از دست می‌داد. آشپز دربار نیز این موضوع را می‌دانست و در مواقعی که با یکی از بزرگان یا وزرای دربار دچار اختلاف می‌شد، می‌گفت: «صبر کن، برایت آش می‌پزم که روی آن یک وجب روغن باشد.»

تبدیل کاخ به بیمارستان ریوی پس از تصویب در مجلس شورای ملی

در نهایت، این کاخ تا پایان دوران قاجاریه کاربری خود را حفظ کرده بود، اما با روی کار آمدن سلسله پهلوی، تصمیمات متفاوتی درباره آن اتخاذ شد. برخی منابع معتقدند که در ابتدا، این بنا به عنوان «آسایشگاه مسلولان» مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما آنچه مسلم است، این است که در سال ۱۳۳۶، مجلس شورای ملی مصوب کرد که باغ و تأسیسات این عمارت به سازمان بیمه‌های اجتماعی واگذار شده و به عنوان بیمارستان ریوی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در سال ۱۳۴۶، بخش‌های روان‌پزشکی و جراحی نیز به مجموعه افزوده شد و در نهایت، در سال ۱۳۵۵، این محدوده به تصویب مجلس، به عنوان یک بیمارستان عمومی فعالیت خود را آغاز کرد؛ همان بیمارستانی که امروزه به عنوان مرکز فوق تخصصی قلب دکتر لواسانی شناخته می‌شود.

این ساختمان، که پس از انقلاب نیز کاربری خود را حفظ کرده است، در اول مهر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۴۱۲ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و تحت حفاظت قوانین میراث فرهنگی قرار گرفت. در فاصله سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹، عملیات بازسازی و مرمت این عمارت انجام شد. لازم به ذکر است که این بازسازی، دومین مرمت قصر یاقوت محسوب می‌شود؛ نخستین بازسازی مربوط به آتش‌سوزی در زمان قاجار است.

امروزه، این ساختمان با وجود فراز و نشیب‌های تاریخی، همچنان پابرجاست. اگر علاقه‌مند به تاریخ هستید و فرصت بازدید از تهران را دارید، می‌توانید این کاخ را در کنار پارک سرخه‌حصار، در انتهای اتوبان زین‌الدین و داخل مجموعه بیمارستان لواسانی بیابید. بازدید از آن، با هماهنگی مسئولان بیمارستان، امکان‌پذیر است.

ضمناً، ناصر پازوکی‌طرودی، پژوهشگر تاریخ و باستان‌شناسی، در جلد اول دانشنامه تهران بزرگ، صفحه ۱۲۴۷، تاریخ بازسازی این بنا را بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ و تاریخ ثبت آن را اول فروردین ۱۳۸۲ ذکر کرده است.