تاریخچه بانکداری در ایران: بانک شاهنشاهی، امتیاز رویتر و ادغام در بانک تجارت

بیشتر خیابان‌ها، محله‌ها و میادین شهر تهران، اگرچه ظاهر امروزی و مدرن دارند، اما در پس این ظاهر، تاریخ پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته‌اند که تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، شکل و شمایل آن‌ها را از روزهای اولیه تا وضعیت کنونی تغییر داده است. نمونه‌ای از این تغییرات، میدان توپخانه است که در زمان ناصرالدین شاه و در سال 1243 خورشیدی ساخته شد و در دوره‌های مختلف، به‌ویژه در دوران قاجار و توسعه میادین شهری، دستخوش تغییرات مهمی شد. این تحولات به اندازه‌ای مهم بودند که توپخانه را، که در ابتدا یکی از قدیمی‌ترین میدان‌های شهر با عناصر سنتی بود، به اولین میدان مدرن تهران تبدیل کردند. تمرکز بر این میدان ممکن است به دلیل وجود اولین بانک ایران در آنجا باشد؛ بانکی که اکنون در ضلع شرقی میدان قرار دارد و جایگزین بانک شاهنشاهی ایران شده است، یکی از بناهای شاخص این میدان است.

بانک شاهنشاهی ایران در یازدهم بهمن ۱۲۶۷ خورشیدی (سی ام ژانویه ۱۸۸۹ میلادی) بر اساس امتیازنامه‌ای که ناصرالدین شاه قاجار صادر کرد، تأسیس شد. این امتیازنامه به بارون جولیوس دو رویتر، بانکدار انگلیسی، و با فرمان سلطنتی ملکه ویکتوریای بریتانیا اعطا شد. رویتر اجازه انحصاری فعالیت بانک را برای مدت ۶۰ سال دریافت کرد و مهم‌تر از آن، حق انحصاری نشر اسکناس نیز به او اعطا شد.

امتیازنامه تأسیس بانک شاهنشاهی در ایران، به امتیازنامه دوم رویتر شهرت دارد؛ امتیازنامه اول در سال ۱۲۵۰ (۱۸۷۲ میلادی) میان این کارآفرین انگلیسی و دولت قاجار منعقد شده بود. بر اساس این توافق، حقوق ساخت راه‌آهن، سد، بهره‌برداری از معادن، ایجاد مجاری آبی و کانال‌ها، تأسیس بانک و هرگونه شرکت صنعتی، همچنین حق انحصاری فعالیت‌های عمومی و بهره‌برداری از جنگل‌ها و گمرکات ایران در مقابل پرداخت دویست هزار لیره به رویتر واگذار شد. این قرارداد در سال بعد با اعتراض روحانیون و درباریان لغو شد، اما رویتر انگلیسی دست از فشار بر دولت قاجار برنداشت و در نهایت، امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران به او اعطا شد.

معامله اسکناس و نقره

این بانک در ابتدا ایده‌های بانکداری اروپایی را وارد ایران کرد و نقش مهمی در رایج شدن استفاده از اسکناس در دوره قاجار ایفا نمود.

مدیر اول بانک شاهنشاهی ایران، جوزف ربینو بود؛ فردی ایتالیایی-انگلیسی که در لندن به دنیا آمده و تابعیت بریتانیایی داشت. او دستور داد تا تمامی مدیران خارجی این بانک، زبان فارسی بیاموزند. در آن زمان، اعتماد مردم ایران به پول کاغذی کم بود؛ بنابراین، ربینو شرایطی فراهم کرد تا اسکناس‌ها در هر زمان توسط شعبه‌ها به سکه نقره تبدیل شوند. هرچند، این فرآیند در مناطق دورافتاده با چالش‌هایی همراه بود و نیاز بود که سکه‌های نقره به این مناطق منتقل شوند.

در سال ۱۳۰۶ خورشیدی، ساختمان قدیمی بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه تخریب شد و جای آن ساختمان جدیدی ساخته شد که در روز پنج‌شنبه نوزدهم دی‌ماه ۱۳۰۸ خورشیدی افتتاح گردید.

بانک شاهنشاهی ایران تا سال ۱۳۰۹ خورشیدی، به طور انحصاری در زمینه انتشار اسکناس فعالیت می‌کرد. اما به تدریج، این بانک رونق خود را از دست داد، و دلیل آن تأسیس بانک ملی ایران در سال ۱۳۰۷ بود. در آن زمان، رضاخان امتیاز انحصاری انتشار اسکناس را در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۹ به مبلغ ۲۰۰ هزار لیره از انگلیسی‌ها خرید و به بانک ملی ایران سپرد.

این ساختمان تاریخی تنها یادگار باقی‌مانده از میدان توپخانه قدیم است و طرحی منحصر به فرد دارد. بانک شاهنشاهی در محل خانه میرزا قهرمان امین‌لشکر، واقع در شرق میدان، قرار داشت. گفته شده است که میرزا قهرمان امین‌لشکر، از درباریان ناصرالدین شاه قاجار و داماد مظفرالدین شاه بوده است، و قصد داشت قصری مجلل بسازد، اما توان مالی ساخت آن را نداشت و در نهایت، مجبور شد آن را به بانک شاهنشاهی ایران بفروشد.

برنامه ساختمان بانک شاهنشاهی در سبک باسیلیکایی

روایت‌ها درباره طراح ساختمان متفاوت است. برخی منابع، مارکوف روسی را به‌عنوان طراح بانک شاهنشاهی معرفی می‌کنند، در حالی که سیروس سمیعی، پژوهشگر برجسته در حوزه تاریخ معماری، آرچیبالد اسکات را نام برده است. در منابع دیگری نیز از مارکار گالستیانس، معمار ارمنی‌تبار ایرانی، به‌عنوان طراح این بنا یاد شده است. با این حال، آنچه در این ساختمان مشهود است، پلان باسیلیکایی آن است؛ فرم معماری‌ای که معمولاً با پلان مستطیل شکل، سقف و ردیف ستون‌هایی که راهروهای جانبی را پشتیبانی می‌کنند، مشخص می‌شود. فضای داخلی دوطبقه است و ستون‌های بلند این بنا در داخل ساختمان قرار دارند و با تزیینات تیزه‌دار و استفاده از چوب در پوشش سقف، شکوه و عظمت معماری هخامنشی را یادآوری می‌کنند.

کاشیکاری‌های سردر این بانک را حسین لرزاده طراحی و اجرا کرده است؛ این کاشیکاری‌ها شامل بازشویی با قوس جناغی، تزئینات اسلیمی و گره‌چینی، و کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ است که به زیبایی مزین شده‌اند. بالای سردر، سنتوری یا همان سه‌گوش بالای درگاه قرار دارد که درون آن قوسی نیم‌دایره جای گرفته است. در مجموع، در ساخت این بانک، سبک معماری ایرانی رعایت شده است، از جمله کاسه‌سازی در نیم‌گنبد، سردر ورودی، کاشیکاری و گچبری‌ها.

در حدود سال ۱۳۲۸ خورشیدی، دکتر مصطفی تجدد، وزیر بازرگانی، بانکدار و اقتصاددان دوره پهلوی اول، بانک بازرگانی را به‌عنوان اولین بانک خصوصی در ایران تأسیس کرد و در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۳۱، ساختمان بانک شاهنشاهی را به مبلغ ۳.۵ میلیون تومان خریداری نمود.

کتبیه چندرنگ، داستان صاحبان ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی را روایت می‌کند.

کتیبه کاشی‌کاری در بالای ساختمان بانک در میدان توپخانه نشان‌دهنده نام و نشان بانک تجارت ایران است، اما در سردر ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی عبارت "imperial bank" قابل مشاهده است. همچنین، در بالای ایوان ورودی، بقایای عبارت "بانک بازرگانی ایران" هنوز قابل تشخیص است که بخش‌هایی از آن با رنگ پوشانده شده است.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، شورای انقلاب دستور ادغام بانک‌ها را صادر کرد. در این فرآیند، بانک تجارت با ادغام پنج بانک خصوصی ایرانی، شش بانک مشترک ایرانی-خارجی و یک بانک خارجی در همان ساختمان بانک شاهنشاهی، که اکنون در اختیار بانک بازرگانی بود، فعالیت خود را آغاز کرد و تمامی امور بانک شاهنشاهی ایران به بانک تجارت منتقل شد. امروز، بانک تجارت تصمیم گرفته است این ساختمان را که در ضلع شرقی میدان توپخانه قرار دارد، به موزه تبدیل کند تا در آینده به عنوان موزه تاریخچه بانکداری برای بازدید عموم آماده باشد. این ساختمان که یادگار دوران قاجار است، در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شماره ثبت ملی ۷۴۴۰ به ثبت رسیده است.