کاروانسرای خانات تهران؛ تاریخچه، معماری و مرمت در قلب شهر

در زمان قاجار، تهران به عنوان پایتخت کشور شناخته شد و هر روز بر وسعت و جمعیت آن افزوده می‌شد، به طوری که حصارهای شهر و قریه‌های جدیدی به آن افزوده می‌شد. در این دوره، مردم در رفت و آمد بودند و نیاز داشتند مکانی برای اقامت در مسیر سفرهای خود بیابند؛ مکانی شبیه کاروانسرا که در سراسر ایران، به ویژه در دوران قاجار، رونق فراوان داشت. یکی از این کاروانسراها که هنوز باقی مانده و نام آن را شنیده‌ایم، کاروانسرای خانات است. بر اساس اسناد تاریخی، ساخت این کاروانسرا به اواخر دوران ناصرالدین‌شاه قاجار و حدود سال ۱۲۶۱ خورشیدی بازمی‌گردد؛ چرا که در نقشه تهران که عبدالغفار نجم‌الملک در سال ۱۲۷۰ خورشیدی تهیه کرده است، این بنا قابل مشاهده است. در این نقشه، کاروانسرا در نزدیکی میدان امین‌السلطان قرار دارد؛ میدانی که توسط آقامحمدابراهیم ارباب، ملقب به امین‌السلطان، یکی از درباریان گرجی در زمان ناصرالدین‌شاه، ساخته شد و به مرکز عرضه سبزیجات و تره‌بار تبدیل شد.

این کاروانسرا در کنار جاده‌ای قرار گرفته است که از خارج شهر تهران می‌گذشت؛ یعنی جاده شاه‌عبدالعظیم که در آن زمان خارج از بافت شهری قرار داشت و در حصار صفوی قرار داشت. بیست سال پس از استقرار ناصرالدین‌شاه، حصار قدیمی تهران تخریب شد و حصار ناصری اطراف این کاروانسرا ساخته شد. با این تغییر، و همچنین با توسعه شهر و جابه‌جایی دروازه گمرک (مولوی) به سمت دروازه شاه‌عبدالعظیم (شوش)، کاروانسرای خانات به درون بافت تهران پیوست. این کاروانسرا که بزرگ‌ترین در نوع خود در داخل بافت تاریخی پایتخت است، بدون حریم مشخص، لقب اولین کاروانسرا درون‌شهری تهران را به خود اختصاص داد.

خان‌هایی که به عنوان میزبان تجار فعالیت می‌کردند

کاروانسرای خانات، این بنا در دوره قاجاریه، در زمینی به مساحت بیش از ده هزار متر مربع ساخته شده است. شکل زمین آن چهارگوش است، اما چهارگوشه آن تقارن ندارد، در حالی که محوطه داخلی کاملاً متقارن و منظم است. این طراحی احتمالا به گونه‌ای بوده که بخش‌هایی از زمین از دید بازدیدکنندگان پنهان بماند. در داخل محوطه، 52 حجره به صورت متقارن ساخته شده است؛ هرچند در برخی منابع تعداد آن‌ها بین 54 تا 70 ذکر شده است. از آن‌جا که در گذشته به حجره‌ها «خان» گفته می‌شد، این کاروانسرا «خانات» نام گرفت. بر اساس گفته‌ها، در اوایل ساخت این بنا، برخی تاجران به صورت فصلی حجره‌ها را اجاره می‌کردند تا کالاهای خود را در طبقه پایین عرضه و در طبقه بالا استراحت کنند. در حدود سال 1285، یک تاجر به نام سید علی اردهالی، کاروانسرا را خریداری کرده و مدیریت حجره‌ها را بر عهده گرفت. سال‌ها بعد، مستأجران این کاروانسرا، در آن مشغول تجارت بودند و مالکیت حجره‌ها از پدر به پسر منتقل می‌شد.

صحن کاروانسرا شامل دو ایوان است؛ یکی در سمت شرق که به دروازه اصلی بنا راه دارد و دیگری در غرب که به دروازه دوم منتهی می‌شود. اطراف حجره‌ها دالانی بلند قرار گرفته است و این دالان‌ها مسیر ورودی به بازار امین‌السلطان را تشکیل می‌دهند. در گوشه شمال شرقی کاروانسرا، پس از عبور از یک دالان، به باربند و اصطبل‌هایی می‌رسیم که در گذشته برای نگهداری چهارپایان مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

مقررات و رسوم خرید و فروش در کنار درهای ساخته شده از چوب چنار

پس از بررسی نقشه ساخت این کاروانسرا، نوبت به ظاهر و رنگ آن می‌رسد. در معماری خانات، آجرکاری و گره‌سازی‌هایی که از مواد مختلفی چون گل، گچ، سنگ و چوب ساخته شده‌اند، به وضوح مشاهده می‌شود. یکی از ویژگی‌های برجسته این کاروانسرا، در چوبی ورودی اصلی آن است؛ درب دو لنگه‌ای که از چنار ساخته شده و حدود 6 متر ارتفاع دارد، به جای لولا بر روی پاشنه باز و بسته می‌شود. بر روی هر در، 40 گل‌میخ نصب شده است که هم نقش تزئینی دارد و هم استحکام در را افزایش می‌دهد. اطراف هر در با کاشی‌هایی تزئین شده است که بر آن‌ها نوشته‌هایی از امیر مؤمنان، علی (ع)، درباره آداب خرید و فروش مشاهده می‌شود. تا سال 1340، در وسط حیاط خانات، یک آب‌انبار بزرگ قرار داشت که اهالی حجره‌های اطراف آن در آن دباغی می‌کردند. گفته شده است که این آب‌انبار تخریب شده و اکنون، محل قبلی آب‌انبار و حجره‌های دباغی با سنگ‌هایی با حاشیه قرمز مشخص شده است.

کوشش خاندان اردهالی برای نگهداری و پاسداری از عظمت خانات

با تغییر تدریجی شیوه‌های حمل‌ونقل و کاهش رونق کسب‌وکارهای سنتی، کاروانسرا نیز کاربری قبلی خود را از دست داد تا اینکه در سال ۱۳۵۶ دچار آتش‌سوزی شد و سال‌ها در حال ویرانی باقی ماند. در سال ۱۳۸۲، محمد اردهالی، یکی از نوه‌های سید علی اردهالی، تصمیم گرفت تا این بنای تاریخی را مرمت و بازسازی کند تا بار دیگر کار و تجارت در دالان‌ها، حجره‌ها و صحن آن جریان یابد. پس از انجام مرمت‌ها، در سال ۱۳۸۸ خانواده اردهالی تلاش کرد تا کاروانسرا را به مرکزی برای تولید و عرضه سوغات و صنایع دستی تبدیل کند، اما به دلیل قرارگیری در منطقه بورس خشکبار، در نهایت در سال ۱۳۹۱ کاروانسرای خانات به مرکزی برای عرضه خشکبار تغییر کاربری داد و هم‌اکنون با همین فعالیت ادامه می‌دهد.

کاروانسرای خانات در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۴۱۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. اگرچه امروزه دیگر خبری از قافله‌ها و چهارپایان نیست، اما این بنا همچنان در جنوب چهارراه مولوی، میدان امین‌السلطان، خیابان صاحب‌جمع، در انتظار آن است که روایتش را بشنوند و به یاد آورند.