سینمای ایران در آتش جهنم: بررسی اثر نمادین «شب‌نشینی در جهنم» قبل از انقلاب
سینمای ایران در آتش جهنم: بررسی دوباره شاهکار فراموش‌شده «شب‌نشینی در جهنم»؛ اثر نمادین، خلاقانه و تاثیرگذار قبل از انقلاب
بررسی فیلم «شب‌نشینی در جهنم»، اثر نمادین و خلاق قبل از انقلاب، با داستان اخلاقی، جلوه‌های ویژه و تاثیر جهانی در سینمای ایران
فیلم «شب‌نشینی در جهنم» یکی از آثار برجسته و ماندگار سینمای ایران قبل از انقلاب است که در سال ۱۳۳۶ به نمایش درآمده است. این اثر به دلیل داستان منحصر به فرد، جلوه‌های ویژه خلاقانه و تمرکز بر مفاهیم اخلاقی و دینی، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ سینمای کشور دارد.
داستان این فیلم درباره حاجی جبار، مردی ثروتمند و خسیس است که با خانواده‌اش سخت‌گیری می‌کند و قصد دارد دخترش، پروین، را با مردی ثروتمند ازدواج دهد، غافل از اینکه او به پسرعمویش علاقه‌مند است. پسر حاجی نیز به دلیل بی‌توجهی پدر، به قمار و فساد کشیده شده است. حاجی در خواب می‌بیند که به جهنم رفته و عاقبت گناهکاران را مشاهده می‌کند. پس از بیداری، دگرگون می‌شود، ثروت خود را بین بستگان و مؤسسات خیریه تقسیم می‌کند و در نهایت درگذارد.
عوامل و کنشگران
کارگردانی این پروژه بر عهده موشق سروری و ساموئل خاچیکیان بود. در حین ساخت، به دلیل اختلاف میان تهیه‌کننده و سروری، خاچیکیان در میانه کار به عنوان کارگردان ادامه داد.
نویسندگی اثر بر عهده حسین مدنی مطلق بوده است.
تهیه‌کنندگی بر عهده مهدی میثاقیه قرار داشت.
در میان بازیگران، عزت‌الله وثوق در نقش حاجی جبار ظاهر شد. همچنین رضا ارحام صدر، روفیا، پرخیده، هوشنگ مرادی، علی زندی، کنعان کیانی، ابراهیم باقری، اکبر خواجوی، رحیم روشنیان و مهدی رئیس فیروز در این اثر به ایفای نقش پرداختند.
خصوصیات شاخص فیلم
جلوه‌های ویژه و طراحی دکور: این فیلم با بهره‌گیری از دکورهای بزرگ و جلوه‌های ویژه‌ای همچون صحنه‌های برزخ، جهنم و پل صراط، تجربه‌ای متفاوت و جذاب برای تماشاگران آن زمان رقم زد. ساخت دکورهای فیلم بر عهده ولی‌الله خاکدان بود.
میزان استقبال مخاطبان: در دوره اکران، این فیلم با استقبال گسترده روبرو شد و در سینماهایی مانند متروپل، ایران و پلازا که پیش‌تر فیلم‌های ایرانی در آن‌ها نمایش داده نمی‌شد، به نمایش درآمد. فروش آن حدود ۸۰۰ هزار تومان بود که در آن زمان رقم قابل توجهی محسوب می‌شد.
نظرات و نقدها: فرخ غفاری، منتقد سینما، درباره این اثر نوشت: «شب‌نشینی در جهنم اولین فیلم ایرانی است که نوار صوت و دکورهای آن با دقت بالا تهیه شده است و داستان آن ما را به یاد داستان‌های فلسفی ادبیات فرانسه در قرن هجدهم می‌اندازد.»
ارث و اثرگذاری
فیلم «شب‌نشینی در جهنم» یکی از آثار مهم سینمای ایران قبل از انقلاب محسوب می‌شود که تاثیر قابل توجهی بر سینمای آن زمان گذاشت. شخصیت حاجی جبار، به عنوان نمادی از خساست و تغییرات اخلاقی، در ذهن مردم نقش بسته است. علاوه بر این، این فیلم اولین اثر ایرانی بود که در بخش رسمی جشنواره فیلم برلین به نمایش درآمد.
مُلهَم از آثار ادبیات کلاسیک
داستان فیلم شباهت‌هایی با رمان «سرود کریسمس» اثر چارلز دیکنز دارد. در هر دو اثر، شخصیت اصلی با تجربه‌ای فراواقعی روبرو می‌شود که منجر به تغییرات اخلاقی و رفتاری او می‌گردد. در فیلم، حاجی جبار پس از دیدن رؤیایی درباره حضور در جهنم، به فردی نیکوکار و مهربان تبدیل می‌شود.
خصوصیات فنی و هنری
جلوه‌های ویژه و طراحی دکور: فیلم با بهره‌گیری از دکورهای بزرگ و تأثیرگذار و بهره‌مندی از جلوه‌های ویژه‌ای مانند صحنه‌های برزخ، جهنم و پل صراط، تجربه‌ای متفاوت و جذاب برای تماشاگران آن دوران رقم زد. ساخت این دکورها بر عهده ولی‌الله خاکدان بود.
فیلمبرداری: عنایت‌الله فمین، مدیر فیلمبرداری، با استفاده از فناوری‌ها و تکنیک‌های نوین آن زمان، در خلق فضایی فراواقعی و تاثیرگذار نقش مهمی ایفا کرد.
حضور در عرصه جهانی
فیلم «شب‌نشینی در جهنم» اولین اثر ایرانی بود که در بخش رسمی جشنواره فیلم برلین به نمایش درآمد و توانست نظر منتقدان و تماشاگران جهانی را جلب کند.
افراد حاضر و نقش‌هایی که ایفا می‌کنند
عزت‌الله وثوق در نقش حاجی جبار با بازی تاثیرگذار خود، تحول شخصیتی این کاراکتر را به خوبی نشان داد.
رحام صدر در نقش ابرام، شاگرد حاجی، با اجرای کمدی خود، لحظات طنزآمیزی را به فیلم افزود.
روفیا در نقش پروین، دختر حاجی، با بازی احساسی خود نقش مهمی در پیشبرد داستان ایفا کرد.
نسخه‌های بعدی
در سال ۱۳۸۱، نمایشنامه‌ای با همان عنوان توسط مهرداد رایانی‌مخصوص نوشته شد و به کارگردانی رحمان سیفی‌آزاد در تئاتر شهر اجرا گردید.
