تحلیل تفاوت حضور سعید روستایی و جعفر پناهی در جشنواره کن
تحلیل حضور متفاوت سعید روستایی و جعفر پناهی در جشنواره کن؛ تاثیر سیاست و هنر بر فیلم‌های ایرانی
تحلیل تفاوت حضور سعید روستایی و جعفر پناهی در جشنواره کن؛ تاثیر سیاست و هنر بر فیلم‌های ایرانی و نگاه منتقدان.
هیچ فردی در میان حاضرین نیست که تصور کند فیلم اخیر جعفر پناهی یکی از شانس‌های اصلی دریافت نخل طلای کن است. اگرچه در گذشته، فیلم‌هایی که در هفته اول نمایش در جشنواره ظاهر شدند، نام‌هایی بودند که نظر منتقدان را جلب کرده و به عنوان گزینه‌های احتمالی نخل طلا مطرح می‌شدند، اما اکنون به نظر می‌رسد جعفر پناهی در روایت تازه‌اش بر پرده سینما، توانسته است از بسیاری کارگردانان دیگر پیشی بگیرد. این برتری او در جذب نظر منتقدان جشنواره کن، در حالی است که وضعیت سعید روستایی چندان رضایت‌بخش نبوده است. اگرچه روستایی با حضور در کن، توجه بیشتری را به خود جلب کرده بود، اما پس از نمایش فیلم، آن توجهات به سرعت فروکش کرد و از بین رفتند.
تقابل‌های سینمای ایران، از داخل کشور تا خارج از مرزها
داستان سعید روستایی در کن، اما با تفاوت‌هایی همراه بود. فیلم او پس از رعایت روند معمول سینمای ایران، در فستیوال کن پذیرفته شد و روی فرش قرمز رفت، در زمانی که فرصت طلایی برای نمایش فیلم‌های ایرانی فراهم شده بود. با این حال، همخوانی این فیلم با قوانین رسمی سینمای ایران در ابتدای حضور، چندان به نفع روستایی نبود. او که در دو سال اخیر به دلیل توقیف و حواشی فیلم قبلی‌اش «برادران لیلا» تحت فشار قرار داشت، این بار تلاش کرد با همکاری با یک شرکت فرانسوی، امیدهایش را زنده نگه دارد؛ اما همچنان از جریان اصلی سینما فاصله نگرفت.
این وضعیت نقدهای گروهی زیادی را برانگیخت. روستایی با سابقه توقیف و درگیر بودن در قالب‌های قانونی سینمای ایران، مورد پرسش و توبیخ قرار گرفت. حضور فیلم جعفر پناهی در فستیوال کن نیز بر این ماجرا دامن زد و منجر به شکل‌گیری دوگانگی میان سینمای دولتی و سینمای مستقل شد. در نتیجه، روستایی مجبور شد در یادداشتی که به ورایتی داد، توضیحاتی درباره مسیر طی شده در فیلمسازی و اتفاقاتی که در ساخت این فیلم رخ داده است، ارائه دهد.
تشویق‌ها نمی‌توانند آینده روستا را در پایین‌ترین جایگاه جدول تضمین کنند.
تشویق‌های ایستاده سعید روستایی در فستیوال کن هرچند جذابیت حضور او را افزایش داد، اما تمامی نظرات درباره این رویداد مثبت نبود. در حالی که برخی تشویق‌ها نشان از توجه و تحسین نسبت به فیلم «زن و بچه» داشت، منتقدان نظرات متفاوتی درباره این اثر ارائه دادند. برخی آنان روایت روستایی فیلم را که به گفته خودش داستان مقاوت زنانی است که در برابر سیستم مردسالار می‌جنگند، ستودند؛ در مقابل، گروهی دیگر نه تنها از آن رضایت نداشتند بلکه نقدهای جدی‌ای بر آن وارد کردند. اسکرین دیلی امتیازات قابل توجهی به این فیلم اختصاص داد که نشان از دیدگاه متفاوت آنان داشت.
در عین حال، منتقدان اسکرین دیلی فیلم «زن و بچه» را با اصطلاح «سریال آبکی» توصیف کردند و در نهایت با امتیاز ۱.۹، آن را در پایین‌ترین رتبه‌بندی نظرهای خود قرار دادند. سوفی مانکس کافمن یکی از منتقدان این رسانه، درباره اثر سعید روستایی اظهار داشت: «کارگردان ایرانی که پس از فیلم «برادران لیلا» در سال ۲۰۲۲ دوباره به بخش رقابتی کن بازگشته، نشان می‌دهد که ذوقی آلمودووارگونه در ترسیم دردهای زنانه در بستر یک نظام مردسالار دارد. اما چند مشکل ساختاری سبب می‌شود که فیلم گاهی از حالت یک ملودرام سینمایی فاصله گیرد و به مرزهای سریال‌های تلویزیونی نزدیک شود، چرا که مصیبت‌ها یکی پس از دیگری بر سر راه شخصیت‌ها ظاهر می‌شوند.»
پریناز با مهناز همگان را کنار گذاشت.
با وجود نقدهای منفی که نسبت به ساختار فیلم وارد شده است، فیلم روستایی تحسین‌هایی را نیز برانگیخت. کافمن، علیرغم انتقاد تندی که نسبت به ساختار فیلم دارد، بازی پریناز ایزدیار را این‌گونه توصیف می‌کند: «ایزدیار با شور و پیوستگی، تعادل را حفظ کرده و تماشاگر را با خود همراه می‌سازد». یکی از منتقدان مجله ایندی‌وایر در مورد بازی ایزدیار نوشته است: «توانایی او در نشان دادن احساسات شدید و تغییرات روانی ظریف، قابل تحسین است. این شخصیت پیچیده و ماندگار خواهد بود».
با استقبال گسترده از نقدهای مثبت درباره بازی پریناز ایزدیار در نقش مهناز، او اکنون به یکی از گزینه‌های اصلی برای کسب جایزه بهترین نقش اول زن در جشنواره کن تبدیل شده است. این موضوع از دید کارگردان نیز بی‌تأثیر نمانده است؛ روستایی در گفت‌وگویی که پس از نمایش فیلم داشت، بر اهمیت نقش کاراکتر زن تأکید کرد و گفت: «کاراکتر مهناز در فیلم اخیرم، مستقل‌ترین زنی است که تاکنون خلق کرده‌ام. آنچه مشاهده کردید نتیجه اتفاقاتی است که جامعه برای من رقم زده است، نه چیزی که من به طور مستقیم نوشته باشم. من زنان اطرافم را کنار هم گذاشتم تا شخصیت مهناز شکل گیرد. امروز در ایران تعداد زیادی زنان مستقل و مجرد وجود دارند که به تنهایی از فرزندانشان مراقبت می‌کنند.»
برای دوام در عرصه سینما، تعهد به قوانین و مصالحه اهمیت دارد.
در بخشی از یادداشت خود، روستایی نوشت: «فیلم قبلی من، «برادران لیلا»، به گفته مسئولان، متهم به پیش‌بینی قیام زنان و همراهی در حرکت دادن دومینوی آن جنبش شد. در نتیجه، چندین بار برای بازجویی احضار شدم، به دادگاه‌های مختلف احاله داده شدم و تا آستانه زندان رفتم. در نهایت، فیلم توقیف و سپس به صورت غیرقانونی در ایران پخش شد. من به زندان محکوم شدم و از فعالیت محروم شدم. حکومت من را به عنوان «دشمن» نامید.»
او در بخش دیگری از یادداشت به فیلم اخیر خود که حواشی زیادی به همراه داشت اشاره کرد و گفت: «این فیلم، ساخته شده با تلاش و زحمت فراوان خانواده و با بودجه بخش خصوصی و همکاری یک شرکت تولیدی فرانسوی، نمادی از سینمای مقاومت است که در دوران ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی در آستانه نابودی قرار داشت. هدف ما از ساخت «زن و بچه» احیای سنت سینمای اجتماعی است که در بافت فرهنگی ما ذاتاً سیاسی است. این فیلم تصویری از زنانی و مادرانی است که در مقابل سیستم مردسالارانه استوار ایستاده‌اند.»
با این حال، او این یادداشت را تنها به منظور پاسخ به نقدهایی که بر فیلم جدیدش وارد شده بود، نوشت. درباره پایبندی به قوانین سینمای ایران، روستایی توضیح داد: «حجاب، انتخاب من نیست، اما بخشی از زندگی در ایران است. این قانون، بر زنان تحمیل شده است، اما ما با مقاومت درونی و عادت به آن بزرگ شده‌ایم، برای رسیدن به آزادی. «زن و بچه» یک فیلم مستقل است. تنها راه حل، گرفتن مجوز بود که مجبور شدم آن را بگیرم تا بتوانم سرانجام داستان زنی را روایت کنم که در درون فریاد می‌زد و منتظر دیده شدن بود.»
پناهی و تصادفی که آسان نبودند
جشنواره کن پایان یافت. اکران فیلم‌ها به اتمام رسید و نظرات و نقدها به سمت آثار مختلف سوق پیدا کرد تا در نهایت نگاه‌ها به یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای سینمایی جهان متمرکز شود و نتایج آخرین آثار کارگردانان بین‌المللی را از دید منتقدان حاضر در جشنواره ببینند. در این میان، تمرکز ما بر روی دو فیلمساز ایرانی بود که یکی بدون مجوز و دیگری با مجوز در فستیوال کن حضور یافتند و توجه بسیاری را به خود جلب کردند.
جعفر پناهی با ساخت فیلمی که بدون مجوز تولید شده و علیرغم ممنوعیت‌هایی که سال‌هاست بر سر راه او قرار دارد، آن‌قدر مورد تحسین قرار گرفته است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. او اکنون یکی از گزینه‌های محتمل برای کسب نخل طلای کن به شمار می‌رود. در جدول نظرات منتقدان سایت اسکرین دیلی، فیلم «دو داستان» در رقابت نزدیکی با دیگر فیلم‌ها قرار دارد و پناهی و سرگئی لوزنیتسا با میانگین امتیاز ۳.۱ در صدر جدول قرار گرفته‌اند.
همچنین، ایندی‌وایر چندی پیش اعلام کرد که، جدا از احتمال دریافت جایزه کن برای فیلم «یک تصادف ساده»، پناهی در پی یافتن یک پخش‌کننده است تا بتواند آخرین ساخته‌اش را در آمریکا نمایش دهد. این درخواست، با توجه به تحسین‌هایی که منتقدان نسبت به فیلم او نشان داده‌اند، کار را برای او ساده‌تر کرده است. بر اساس گزارش‌ها، چندین پخش‌کننده معتبر برای عرضه این فیلم ابراز تمایل کرده‌اند؛ حتی یکی درخواست کرده است که قبل از مراسم جوایز، حق پخش فیلم را با سرعت خریداری کند. نهایتاً، روز گذشته خبر رسید که کمپانی نئون موفق شده است حق پخش فیلم را از آن خود کند.
ابراز نظر و موضع‌گیری سیاسی درباره سیاست‌های کشورهای مختلف
حضور سینمای ایران در جشنواره کن اکنون یکی از عجیب‌ترین و قابل توجه‌ترین حضورهای خود را تجربه می‌کند. این حضور شامل اعتباربخشی به جعفر پناهی، که در کشور خود با محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های فعالیت روبه‌رو است، و همچنین تایید و حمایت از سعید روستایی است که فیلم جدیدش پس از توقیف مجوز گرفته است. این وضعیت از تحسین‌های گسترده برای فیلم «یک تصادف ساده» تا انتقادات تند نسبت به «زن و بچه» را در بر می‌گیرد. اما دلیل این حضور خاص، فراتر از جنبه‌های صرف سینمایی و فیلمسازی است؛ این موضوع نشان‌دهنده تغییر رویکرد فستیوال کن است که چند سالی است، رویکرد سیاسی خود را پذیرفته و به آن اعتراف کرده است.
کن با حساسیت ویژه‌ای به شرایط سیاسی کشورهای جهان می‌نگرد و تاثیر این شرایط بر هنر و به‌ویژه بر فیلمسازان آن کشورها را در نظر می‌گیرد. حضور جعفر پناهی، که در کشورش با محدودیت‌های جدی مواجه است، و سعید روستایی، که فیلم جدیدش پس از توقیف مجوز گرفته، نشان‌دهنده این رویکرد است. یکی از نمونه‌های بارز این سیاست، پذیرش فیلم روستایی در آخرین لحظه و بدون داشتن نسخه کامل و آماده برای جشنواره است، که نشان‌دهنده توجه و حمایت فستیوال کن از فیلمسازانی است که در معرض محدودیت‌ها و فشارهای سیاسی قرار دارند.
پناهی پس از ۱۵ سال یا پناهی در تمام این سال‌ها؟
جعفر پناهی بیش از ده سال در حالت محکومیت قرار دارد و در این مدت فیلم‌هایش را بدون دریافت مجوز رسمی ساخته و برای شرکت در فستیوال‌های بین‌المللی ارسال کرده است. غیبت او در فستیوال‌هایی که آثارش در آن‌ها حضور یافته، همواره نقش مهمی در جلب توجه ویژه به آثارش ایفا کرده است. این توجه گاهی او را از عنوان یک فیلمساز معتبر با جوایز جهانی به حاشیه‌های سیاسی سوق داده و حتی او را در مقایسه با دیگران قرار داده است.
در سال 1995، پناهی جایزه دوربین طلایی کن را برای فیلم «بادبادک سفید» کسب کرد و در سال 2018، جایزه بهترین فیلمنامه را برای فیلم «سه رخ» دریافت نمود. اما در حال حاضر، او با محمد رسول‌اف مقایسه می‌شود. رسول‌اف سال گذشته فیلم «دانه انجیر معابد» را که در شرایطی مشابه با فیلم‌های پناهی، یعنی بدون مجوز و رعایت قوانین فیلمسازی در ایران ساخته شده بود، به فستیوال کن فرستاد و موفق به کسب جایزه ویژه هیأت داوران شد.
اینکه پناهی که سال‌هاست با وجود محکومیت و محدودیت‌های متعدد به فیلمسازی ادامه می‌دهد، در فستیوال‌ها حضور پیدا کند، امری که برای نخستین‌بار چنین توجهی را جلب می‌کند، کمی غیرمنتظره است. هرچند حضور او پس از ۱۵ سال در فستیوال کن بدون شک در توجه سیاسی به آثارش تأثیرگذار بوده است. شاید بتوان با قطعیت گفت که نظر منتقدان و رسانه‌های مختلف نسبت به «یک تصادف ساده» نیز در ادامه این ممنوعیت و کاهش حضور پررنگ‌تر او مؤثر بوده است.
داستان منحصر به فرد سعید روستایی
داستان سعید روستایی برای او کمی متفاوت بود. انتقاداتی که به روستایی درباره ساخت فیلم‌هایش با قوانین داخلی ایران وارد شد، از دیدگاه سیاسی فاصله قابل توجهی داشت. هرچند فستیوال کن فضای مناسبی برای شنیده شدن صدای روستایی پس از دو سال و توقیف فیلم «برادران لیلا» فراهم کرد، اما خودش نتوانست از این فرصت بهره‌برداری کند.
در حالی که تحسین‌های گسترده نسبت به ایزدیار می‌تواند بخش زیادی از ضعف‌های او را پوشش دهد و «زن و بچه» را به عنوان یک اثر مهم در کارنامه کارگردان جوانی قرار دهد که بارها اعلام کرده است نه تنها قصد مهاجرت ندارد، بلکه حتی نمی‌خواهد خارج از فضای رسمی سینمای ایران فیلم بسازد، حتی اگر مجبور باشد همکاری با یک شرکت فرانسوی برای تولید اثر یا فروش بین‌المللی آن را بپذیرد، آینده مسیر سینمایی سعید روستایی هنوز مشخص و قابل پیش‌بینی نیست. او در یک وضعیت دوگانه داخلی و حتی خارجی قرار گرفته است، وضعیتی که ممکن است او را با چالش‌ها و موانع سختی در آینده روبه‌رو کند و نیازمند تصمیم‌گیری‌های جدید باشد، تا در نهایت به سمت طرفداران و منتقدان خود گرایش پیدا کند.
آرزوهای مسدود شده برای فیلمسازان محدود شده
در نهایت، «زن‌وبچه» به زمان اکران رسید. سعید روستایی همراه با بازیگران فیلمش روی فرش قرمز قدم گذاشت، مقابل دوربین‌ها قرار گرفت، وارد سالن اکران شد و پس از پخش فیلم، ده دقیقه مورد تشویق قرار گرفت. او این اثر را به همکارانی که اجازه کار ندارند تقدیم کرد و آرزو کرد روزی بتواند این فیلم را در کنار تماشاگران ببیند.
