ممنوعیت موی تراشیده در سینمای ایران؛ چالشی فرهنگی یا سلیقه‌ای؟
«ممنوعیت موی تراشیده در سینما؛ روایت جنجالی توقیف فیلم «قاتل و وحشی» و چالش‌های وحدت رویه فرهنگی»
سینمای ایران، آینه‌ای از جامعه، درگیر سیاست، سلیقه و بی‌اعتمادی است که هنر و حقیقت را در سایه‌ساری محدودیت‌ها محصور می‌کند.
مهدی اشرافی | فیلم «قاتل و وحشی» ساخته حمید نعمت‌الله یکی از مهم‌ترین و جنجالی‌ترین آثار توقیفی در سال‌های اخیر است. این فیلم که در ابتدا در اکران خصوصی مورد تحسین قرار گرفت، هرگز فرصت نمایش عمومی در داخل کشور را نیافت.
پروانه نمایش این اثر تنها برای اکران در خارج از کشور صادر شده است، که نشان می‌دهد از نظر حقوقی مشکل خاصی ندارد. اما موضوع توقیف فیلم به جشنواره فجر سی‌ونهم بازمی‌گردد، جایی که با وجود استقبال برخی منتقدان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از صدور مجوز نمایش آن امتناع کرد. علت اصلی این تصمیم، ظاهر نقش اول فیلم، لیلا حاتمی، با سر تراشیده و بدون موهای معمول بود.
امید در انتظار اکران است، در حالی که اکران در حالت تعلیق قرار دارد.
در بیانیه سازمان سینمایی در اسفند ۱۴۰۱ ذکر شده بود که «مضمون ملتهب و خشن فیلم دلیل توقیف نیست، بلکه تنها تصاویر بازیگر زن با موی تراشیده مانع اکران شده است». اما این ممنوعیت در بهمن ۱۴۰۳ رفع گردید. در چهل و سومین جشنواره فیلم فجر، بر اساس تصمیم دبیر، بخشی ویژه به جشنواره افزوده شد که در آن برخی فیلم‌ها، از جمله آخرین ساخته توقیفی حمید نعمت‌الله، به نمایش درآمدند. تشکیل این بخش جنبه جانبی بازار فیلم پیدا کرد که یکی از دلایل آن، اکران فیلم «قاتل و وحشی» بود. با پایان این اکران و جشنواره، عدم جدیت مسئولان، فرصت اکران مجدد این فیلم را به تعویق انداخت.
اولین موی تراشیده در تاریخ سینمای ایران چه کسی بوده است؟
سوال این است که آیا ظاهر یک زن با موی تراشیده در سینمای ایران بی‌سابقه است؟ در واقع، پاسخ منفی است. در تاریخ سینمای پس از انقلاب، نمونه‌هایی از این نوع نقش‌آفرینی کم نبوده‌اند. فریماه فرجامی در فیلم «سرب»، که برنده دیپلم افتخار جشنواره هفتم شد، رویا نونهالی در «زندان زنان»، برنده تندیس جشن خانه سینما، زهرا داوودنژاد در «بچه‌های بد»، نیلوفر خوش‌خلق در «بوی بهشت»، خاطره حاتمی در «قرنطینه»، آزاده زارعی در «آمین خواهیم گفت»، شایسته ایرانی در «آینه‌های روبه‌رو»، رویا تیموریان در «شیفتگی» (که نامزد نقش اول زن در جشنواره ۳۲ بود)، سمیرا حسن‌پور در «سه‌کام حبس» و پانته‌آ بهرام در «شنای پروانه»، همگی در نقش‌هایی ظاهر شده‌اند که مشابه وضعیت موی لیلا حاتمی در فیلم‌های «قاتل و وحشی» بوده است.
مراجع تقلید معتقدند که تنها در صورت نداشتن نیت تبرج، مصداق بی‌حجابی محسوب نمی‌شود.
در این وضعیت، سوال مطرح می‌شود که اگر عطف به ماسبق در رویه‌های فرهنگی مبنای تصمیم‌گیری قرار گیرد، چرا برای فیلم نعمت‌الله چنین استثنایی قائل شده است؟ این مسئله نشان‌دهنده نبود وحدت رویه در سیاست‌گذاری فرهنگی است؛ جایی که نه قانون، بلکه سلیقه‌ها تعیین‌کننده هستند. با این حال، برخی مسئولان ادعا کرده‌اند که مشکل مربوط به جنبه فقهی فیلم است.
برای اطمینان بیشتر، نگارنده شخصاً از دفاتر چند تن از مراجع تقلید پیگیری‌هایی انجام داد. سوال مشخص بود: آیا نشان دادن زن با سر تراشیده (بدون موی قابل مشاهده و بدون نشان دادن تبرّج) مصداق بی‌حجابی شرعی محسوب می‌شود؟ پاسخ‌ها، با وجود تفاوت‌های جزئی، هم‌راستا بودند: در صورت نبودن جلب توجه و نیت تبرّج، این موضوع لزوماً نشان‌دهنده بی‌حجابی شرعی نیست.
در آن زمان، نمایش خشونت در سینما موضوعی نو و تازه محسوب می‌شد.
یکی از نقدهای مطرح درباره این فیلم، مربوط به میزان خشونت آن است. با این حال، نباید فراموش کرد که این اثر در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ ساخته شده است؛ دوره‌ای که پرداختن مستقیم به خشونت‌های روانی و اجتماعی در سینمای ایران نوآوری محسوب می‌شد. نعمت‌الله با شجاعت وارد عمق تاریکی‌های روان انسان شد و اثری خلق کرد که چند سال بعد، به جریان غالب در ساخت سریال‌های ایرانی تبدیل شد. از این رو، فیلم «قاتل و وحشی» نه تنها در زمان خود جسورانه و پیش‌رو بود، بلکه نقش مهمی در شکل‌گیری روندهای جدید در سینما و تلویزیون ایران ایفا کرد.
پایداری سینما از طریق تکیه بر اعتماد به منطق و ارزش‌های فرهنگی
در نهایت، اگر بتوان آغاز توقیف فیلم را به شرایط خاصی نسبت داد، اما ادامه این توقیف دیگر قابل توجیه نیست. توقیف مداوم فیلمی که بارها صلاحیت فنی و هنری آن تأیید شده است، نه تنها اقدامی فرهنگی محسوب نمی‌شود، بلکه حتی مصلحت‌اندیشی نیز نیست. استمرار توقیف این اثر نشان‌دهنده بی‌اعتمادی به مخاطب، بی‌اعتمادی به هنرمند و در نهایت، بی‌اعتمادی به عقلانیت فرهنگی جامعه است. سینمای ایران
