کتاب «دیباچهٔ عمر»: تاریخ بی‌نظیر یزد در دو سده اخیر
کتاب «دیباچهٔ عمر»: مروری جامع بر تحولات تاریخی، اجتماعی و اقتصادی یزد در دو سده اخیر با اسناد خانوادگی و تصاویر منحصربه‌فرد
کتاب «دیباچهٔ عمر» مروری جامع بر تحولات تاریخی، اجتماعی و اقتصادی یزد در دو سده اخیر با اسناد خانوادگی و تصاویر منحصربه‌فرد
کتاب «دیباچهٔ عمر؛ یزد در اسناد تاریخی، از تجّار شیرازی تا خاندان مرتاض» با تلاش دکتر حاجب مرتاض و توسط انتشارات چهارباغ هنر منتشر شده است. این اثر پژوهشی و مستند، در ۵۷۳ صفحه و در قالب هفت بخش و سه ضمیمه، بخش‌هایی کمتر گفته‌شده از تاریخ اجتماعی، بازرگانی، معماری، حقوقی و پزشکی یزد در دو قرن گذشته را بازگو می‌کند. ویراستاری این اثر بر عهده فرهاد مرتاض و فاطمه محسن‌زاده بوده است، و متن بازنویسی شده توسط محسن‌زاده، همچنین پژوهش و تنظیم اسناد تاریخی به عهده فرهاد مرتاض است. علاوه بر این، دکتر محمدحسن میرحسینی به‌عنوان کارشناس متون تاریخی در کنار تیم پژوهشی حضور داشته است.
در ابتدای کتاب، پیشگفتاری از دکتر حاجب مرتاض و مقدمه‌ای از فرهاد مرتاض منتشر شده است که به اهمیت آرشیوهای خانوادگی این خاندان به عنوان یکی از منابع اصلی در تدوین اثر اشاره دارد. در بخشی از این مقدمه آمده است: «آنچه دستمایه نگارش بخش بزرگی از این کتاب شد، از دل آرشیوهای خانوادگی بیرون آمد که در طول نزدیک به صد و هشتاد سال گذشته حفظ شده است.»
نخستین سند ارزشمند کتاب، «دو کلمه شرح احوال» نوشته حاج محمداسماعیل شیرازی، بازرگانی است که همزمان با شروع سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار وارد عرصه تجارت شد و الگوی پدرش را دنبال کرد. در فصل‌های ابتدایی، نمونه‌هایی از مکاتبات و مراودات تجاری این بازرگان و پسر ارشدش، علی‌آقا شیرازی، آورده شده است؛ آثاری که به گفته نویسندگان، بخشی از هزاران برگ سند باقی‌مانده از تجار شیرازی است که حدود ۱۵۰ سال پیش از شیراز مهاجرت کرده و اکنون در گنجینه اسناد خانوادگی مرتاض و شفیع‌پور نگهداری می‌شود.
یکی از بخش‌های مهم این اثر، خط زمانی دقیقی است که وقایع از تولد حاج محمداسماعیل شیرازی در سال ۱۱۹۹ شمسی تا افتتاح مدارس بانو سکینه مرتاض در سال ۱۳۹۸ را نشان می‌دهد. این جدول، با ذکر تاریخ‌های شمسی، قمری و میلادی و نام دوره‌های حکومتی از فتحعلی‌شاه قاجار تا جمهوری اسلامی، تصویری روشن از تحولات سیاسی و اجتماعی در بستر تاریخ یزد ارائه می‌دهد.
«دیباچهٔ عمر» با تکیه بر اسناد و روایات معتبر، فراتر از یک اثر خانوادگی حرکت کرده و به بازخوانی تاریخ عمومی یزد در حوزه‌های مختلف پرداخته است. اگرچه فهرست عناوین بر اساس نام بزرگان خاندان تنظیم شده، اما هر بخش با ارائه اسناد و توضیحات لازم، وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر دوره را نیز ترسیم می‌کند. نمونه بارز آن بخش «علی‌آقا شیرازی» است که علاوه بر شرح زندگی وی، به موضوعاتی مانند ویژگی‌های بازرگانان یزدی، جایگاه تجار یزد در سفرنامه‌ها، ساخت مزرعه قلعه دولت‌آباد و تأثیر مشروطه بر اقتصاد و اجتماع یزد می‌پردازد.
در بخش «میرزا عزیزالله‌خان»، که به پدر دکتر حاجب و دکتر هدا مرتاض اختصاص یافته است، مرور مفصلی بر تاریخ نظام قضایی و حرفه وکالت در ایران صورت گرفته و بخش‌هایی از رساله «مفاسد دادگستری را چگونه باید اصلاح کرد؟» به عنوان سندی تاریخی تحلیل شده است.
عناوین دیگر بخش‌های کتاب شامل «حاج ملاعلی صاحب تاجر شیرازی و شجره‌نامه‌ها»، «حاج محمداسماعیل صاحب تاجر شیرازی»، «دکتر میرزا روح‌الله امیرروحی»، «دکتر حاجب مرتاض» و «دکتر هدا مرتاض» می‌شود. ضمیمه‌ها نیز به تاریخچه «بیمارستان گودرز»، «بیمارستان مرتاض» و «فهرست اعلام و منابع» اختصاص یافته است. وجود فهرست اعلام دقیق برای اثری با این حجم، یکی از نکات مهم و ارزشمند آن است که برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ یزد، کارکردی مهم و راهگشا دارد.
از دیگر بخش‌های جذاب کتاب، انتشار «نامه تاریخی دکتر حاجب مرتاض به پدرش درباره وقایع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲» است که در صفحات ۳۰۸ و ۳۰۹ آمده است. در این نامه، نویسنده تصویر دست‌اول و جزئی‌نگری از صحنه‌های خیابان‌های تهران، درگیری‌ها، حضور تانک‌ها، هجوم مردم به خانه دکتر مصدق و روند سقوط او ارائه کرده است؛ سندی ارزشمند که عمق بیشتری به روایت‌های موجود از آن روز تاریخی می‌بخشد.
«دیباچهٔ عمر» با بهره‌گیری از اسناد تصویری و نوشتاری فراوان، توانسته است تصویری دقیق از بخشی مهم از تاریخ یزد ارائه دهد؛ تاریخی که از بطن تجارت، معماری، طب، آموزش، نظام حقوقی و تحولات اجتماعی این شهر شکل گرفته و اکنون در قالب یک اثر جامع در اختیار پژوهشگران قرار دارد.
