سایه تلگرام بر صنعت نشر: تهدید حقوق و فرهنگ مطالعه
سایه تلگرام بر صنعت نشر: رواج فایل‌های رایگان، تهدیدی جدی برای ناشران و فرهنگ مطالعه
تأثیر فایل‌های رایگان بر صنعت نشر، تهدید حقوق مؤلفان و فرهنگ مطالعه در فضای مجازی و راهکارهای مقابله.
در این روزها، با نگاهی ساده به تلگرام می‌توان به راحتی نام یک کتاب یا ژانر خاص را جستجو کرد؛ در نتیجه، چندین کانال تلگرامی فعال در حوزه‌های مختلف کتاب ظاهر می‌شوند. این کانال‌ها حتی گاهی اوقات شامل نسخه‌های ممنوعه نیز هستند. این پدیده تنها محدود به تلگرام نیست و در سایر شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها و پلتفرم‌های مجازی نیز می‌توان نسخه‌های رایگان کتاب‌هایی را یافت که شاید انتظار آن‌ها را نداشته باشید.
این کتاب‌ها غالباً به صورت فایل‌های پی‌دی‌اف، عکسی از نسخه چاپی، در اختیار کاربران قرار می‌گیرند و بدون نیاز به پرداخت هزینه، در دسترس قرار می‌گیرند. برای بسیاری، این فرصت لذت‌بخشی است؛ می‌توانند بدون هزینه، محتوای مورد علاقه خود را مطالعه کرده و حتی آن را با دوستانشان به اشتراک بگذارند. این دسترسی آسان و رایگان به محتوا، در نگاه اول، مزیت فرهنگی و آموزشی محسوب می‌شود.
اما از دیدگاه ناشران و صاحبان اثر، ماجرا کاملاً متفاوت است. این روند هم درآمد ناشران و نویسندگان را تهدید می‌کند و هم چرخه نشر و کیفیت تولید کتاب‌ها را تحت فشار قرار می‌دهد. کتاب‌هایی که سال‌ها زمان، تحقیق، ترجمه و ویرایش بر روی آن‌ها صرف شده است، بدون رعایت حقوق صاحبان اثر و زحمات تیم نشر، در اختیار عموم قرار می‌گیرد. به منظور بررسی ابعاد مختلف این موضوع، با مرتضی کاردر، مدیر انتشارات هرمس، گفت‌وگو کردیم.
کتاب، شیء نیست که بدون اجازه برداشته شود.
مرتضی کاردر، مدیر انتشارات هرمس، در مورد وضعیت کنونی صنعت نشر و تاثیرات انتشار غیرقانونی کتاب‌ها ابراز نگرانی می‌کند. او بر این باور است که بازار نشر آسیب‌های قابل توجهی دیده است و کانال‌های تلگرامی که کتاب‌ها را به صورت رایگان و مجازی منتشر می‌کنند، این آسیب‌ها را تشدید می‌نمایند. کاردر معتقد است این مشکل ریشه در مسائل فرهنگی دارد و تنها با برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی مناسب حل می‌شود. او تأکید می‌کند که مخاطبان باید درک کنند هر کتاب نتیجه تلاش‌های متعددی است؛ از مولف و مترجم گرفته تا افرادی که در فرآیند ویرایش و بازبینی نقش دارند و اثر نهایی را شکل می‌دهند.
در ادامه، او درباره دانلود غیرقانونی کتاب‌ها می‌گوید که این عمل نشان‌دهنده بی‌توجهی به زحمات دیگران است و نیاز به توضیحات پیچیده ندارد. کاردر این نوع رفتار را مشابه سرقت از مغازه بدون اجازه توصیف می‌کند و معتقد است برخی افراد بدون رضایت صاحب اثر، خود را مجاز به استفاده از آن می‌دانند که این موضوع بر اهمیت رعایت حقوق دیگران تأکید دارد.
محصولات پرفروش بیشترین آسیب را از فایل‌های غیرمجاز می‌بینند.
کاردر درباره تأثیر فعالیت‌های انتشار غیرقانونی کتاب‌ها اظهار نظر می‌کند: «این نوع رفتارها بیشتر بر روی کتاب‌های پرفروش تأثیر می‌گذارد، زیرا این کتاب‌ها به سرعت در کانال‌های مجازی محبوب می‌شوند. در سال‌های اخیر، برخی کانال‌ها که اغلب منشا آن‌ها کتابخانه‌های تخصصی در حوزه‌هایی مانند ادبیات، فلسفه یا تاریخ هستند، مجموعه‌ای از کتاب‌های قدیمی خود را اسکن و در فضای مجازی منتشر کرده‌اند.»
ناشرانی که تمرکز بر فعالیت‌های تخصصی و نخبگان دارند، متوجه می‌شوند که این نوع اقدامات به مخاطبانشان ضرر می‌زند: «برخی کتاب‌ها هر چند سال یک بار تجدید چاپ می‌شوند و تعداد مخاطبانشان محدود است. زمانی که فایل‌های غیرقانونی منتشر می‌شود، همان تعداد کمی از مخاطبانی که ممکن است در آینده قصد تهیه آن کتاب را داشته باشند، از دست می‌روند و این موضوع باعث ضرر ناشر و مؤلف می‌شود.» تأثیر این فعالیت‌ها تنها جنبه اقتصادی ندارد و فرهنگ مطالعه را نیز تهدید می‌کند: «این نوع فعالیت‌ها بیشترین آسیب را به ترویج فرهنگ مطالعه وارد می‌کنند و به طور کلی نظام اقتصادی و چرخه نشر کشور را بسیار شکننده می‌سازند.» هرچند شیوه‌های مطالعه توسط برخی افراد امری مستقل است، اما تأثیر آن بر نشر و فرهنگ مطالعه غیرقابل انکار و مشهود است.
حمایت دولت برای نشر به اندازه کافی تامین نمی‌شود.
کاردر در تبیین نقش فردی در رفتارهای مربوط به مطالعه و تماشای محتوا بیان می‌کند که گاهی تصمیمات مخاطبان کاملاً شخصی است: «مثلاً شما ممکن است تصمیم بگیرید فیلم یا سریالی را از یک پلتفرم قانونی تهیه و تماشا کنید، و در مواردی دیگر همان محتوا را از یوتیوب یا منابع دیگر مشاهده کنید.» او تأکید می‌کند که در هر دو حالت، فرد جزو تماشاگران محسوب می‌شود، اما ترجیح شخصی‌اش این است که محتوا را به صورت قانونی و با احترام به حقوق مولفان و صاحبان اثر دنبال کند. با این حال، برخی افراد شرایط متفاوتی دارند و انتخاب‌هایشان بر اساس شرایط متفاوت صورت می‌گیرد.
وضعیت اقتصادی و اجتماعی فعلی مستقیماً بر این نوع رفتارها تأثیر می‌گذارد. مدیر انتشارات هرمس در این زمینه توضیح می‌دهد: «قیمت بسیاری از کالاهای پرمصرف در سال اخیر چند برابر شده است و بخش قابل توجهی از مردم حتی در تأمین نیازهای روزمره خود دچار مشکل شده‌اند. در چنین وضعیتی، بازار کتاب که از قبل هم رونق اقتصادی قابل توجهی نداشت، فشار بیشتری را تحمل می‌کند.»
اقتصاد حوزه نشر در چند سال اخیر ضعیف و محدود بوده و این روند در سال جاری شدت یافته است. او به کمبود حمایت‌های قابل توجه از سوی دولت اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حوزه کتاب، سیاست حمایتی مانند بسته‌های معیشتی یا سیاست‌های حاکمیتی که در سایر حوزه‌ها اعمال می‌شود، مشاهده نمی‌شود.» این وضعیت، به ویژه برای ناشرانی که فعالیت‌های نخبگانی و تخصصی انجام می‌دهند، بسیار دشوار است و ادامه فعالیت برای آن‌ها با چالش‌های جدی روبه‌رو شده است.
بازنویسی متن: اوج مجدد ساختن کتاب‌ها
در پاسخ به سوال درباره تغییرات در سیاست‌های دولت و حاکمیت در مقابله با نقض حقوق کپی‌رایت، کاردر اظهار می‌کند که در حال حاضر اقدامات قابل توجهی مشاهده نمی‌شود. او با اشاره به دوران مدیریت سید عباس صالحی در معاونت فرهنگی و سپس به عنوان وزیر، و همکاری با اتحادیه ناشران، توضیح می‌دهد که در آن زمان اقدامات مؤثری در مقابله با قاچاق کتاب و تکثیر غیرقانونی صورت گرفت: «در آن دوره، این اقدامات کارساز بودند و حداقل مانع فعالیت آزادانه سوداگران بازار کتاب می‌شد.»
وضعیت فعلی متفاوت است. همچنان در خیابان انقلاب و اطراف کتابفروشی‌ها، آثار به شکل غیرقانونی تکثیر و عرضه می‌شوند، حتی روبروی ناشر یا فروشگاه‌های قانونی. اگرچه این مشکل در سال‌های گذشته کاهش یافته بود، اما اکنون دوباره رونق گرفته است و در این زمینه اقدامات مؤثری انجام نشده است.
مدیر انتشارات هرمس درباره امیدواری به محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت ارشاد، می‌گوید که با توجه به اهمیت موضوع مالکیت معنوی، انتظار دارند اقداماتی در این حوزه صورت گیرد: «قرار بود سامانه‌ای طراحی شود که بتواند فرآیندهای غیرقانونی در تولید کتاب را شناسایی کند، اما تاکنون این پروژه عملی نشده است.»
بازار نشر در حال حاضر وضعیت متفاوتی دارد؛ برخی ناشران پیشرو با دقت و وسواس کتاب‌هایی را انتخاب و ترجمه می‌کنند، در حالی که ناشران دیگری از روی دست آن‌ها تقلید کرده و با تغییرات جزئی همان آثار را منتشر می‌کنند: «این روند هنوز ادامه دارد و ظاهراً قرار نیست به این زودی‌ها متوقف شود.»
مطلع بودن مخاطب یکی از جنبه‌های رعایت حقوق نشر محسوب می‌شود.
کاردر در تبیین نقش آگاهی و انتخاب مخاطب در حوزه نشر معتقد است که بخشی از این مسئله به خود افراد مربوط می‌شود. او می‌گوید: «مانند این است که تصور کنیم می‌توانیم از کنار خیابان یا مترو یک هندزفری اورجینال بخریم، این تقریبا غیرممکن است. برخی افراد ممکن است غافل شوند یا خود را به غفلت بزنند و این وضعیت ادامه پیدا می‌کند.»
مدیر انتشارات هرمس به فرآیند انتخاب کتاب در این نشر اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که معیارهای متعددی در انتخاب و چاپ آثار اهمیت دارند. او می‌گوید: «با توجه به هویت نشر هرمس و انتظارات مخاطبان، سعی می‌کنیم کتاب‌هایی منتشر کنیم که در حوزه‌هایی مانند فلسفه و ادبیات، معتبر و دارای اهمیت باشند.»
برای مثال، در حوزه معرفت‌شناسی یا فلسفه ذهن، ترجیح ما بر این است که آثار منتشر شده در سطح جهانی معتبر باشند، بازخوردهای مثبت دریافت کرده و نویسندگانشان شناخته شده باشند. هدف ما این است که کتاب‌ها از نظر کیفیت در سطح جهانی قرار داشته باشند. کاردر همچنین توضیح می‌دهد که علاوه بر بررسی امتیازات و نظرات کاربران، از نظر کارشناسان مستقل نیز بهره می‌برند.
بسیاری از این کارشناسان، شخصیت‌های برجسته در حوزه فرهنگ، علم و فلسفه هستند و کتاب‌ها و ترجمه‌های آن‌ها را در مراحل مختلف ارزیابی می‌کنند تا کیفیت و دقت حفظ شود. او می‌افزاید: «گاهی ممکن است کتابی تمامی مراحل را طی کرده باشد، اما در نهایت یکی از کارشناسان نظر دهد که این اثر مناسب انتشار توسط هرمس نیست یا آن را به مرحله ارزیابی مجدد بازگردانده و فرآیند را از نو آغاز کنیم.»
