راه نجات سینمای ایران با توسعه سینمای تجربی و نوآوری
راه نجات سینمای بدنه در گرو توسعه سینمای تجربی و نوآوری‌های هنری
تحلیل نقش سینمای تجربی در توسعه سینمای بدنه و نوآوری‌های هنری در ایران، آینده‌ای پرپتانسیل و نیازمند شناخت عمیق‌تر
سمیه خاتونی: سینمای تجربی یا اکسپریمنتال همواره یکی از حوزه‌های چالش‌برانگیز برای سینماگران و مخاطبان در ایران بوده است. در جشنواره‌های معتبر مانند سینمای جوان، بخش‌های خاصی برای فیلم‌های تجربی در نظر گرفته شده است که فرصت مناسبی برای نمایش این نوع آثار فراهم می‌آورد. اما با وجود این، هنوز درک و تعریفی دقیق از سینمای تجربی در کشور ما شکل نگرفته است.
در حالی که سینمای تجربی می‌تواند به عنوان یک جریان مکمل و نوآور در سینمای ایران مطرح شود، نبود تعریف صحیح از آن، استفاده مؤثر از ظرفیت‌های این نوع سینما را با مشکل مواجه کرده است. تعریفی که از معنای لغوی «Experimental Cinema» شروع می‌شود، همچنان ادامه دارد و بسیاری از فیلمسازان در ایران این نوع سینما را معادل با تجربه‌های سینمایی می‌دانند، تعریفی که از مفهوم و کارکرد واقعی آن فاصله زیادی دارد.
برای بررسی سینمایی که هنوز در ایران به درستی شناخته نشده و نیازمند بازنگری در نگرش فیلمسازان و تماشاگران است، با چهار نفر گفت‌وگو کردیم. اولین این افراد شهرام مکری است، کسی که در تعریف و بازنمایی این نوع سینما در آثارش نمونه‌ای قابل‌توجه است. با او و دیگران درباره چالش‌ها و فرصت‌های سینمای تجربی صحبت کردیم، چرا که در کشور ما به دلیل نبود تعریف مشخص، از پتانسیل‌های این سینما بهره‌برداری کافی نمی‌شود.
همه کسانی که در این پرونده حضور دارند، بر اهمیت و نقش کلیدی سینمای تجربی در توسعه سینمای بدنه تأکید می‌کنند. این نوع سینما نیازمند بازنگری در نگرش‌های فیلمسازان و مخاطبان است تا بتواند جایگاه واقعی خود را بیابد. در این گفتگوها، ویژگی‌های مهم سینمای تجربی مانند حذف روایت خطی، آزادی در فرم و ساختار، اهمیت تجربه تماشاگر و چالش‌های مواجهه با زمان و مکان مورد بررسی قرار گرفت و نقش آن در تحول فیلم کوتاه و سینمای عمومی ایران تحلیل شد.
جریان‌سازی در سینما نتیجه آزمون و خطای سینمای تجربی است.
شهرام مکری: وابستگی مخاطب ایرانی به هنر، به طور کلی، هنوز رشد نیافته است.
سینمای تجربی در ایران تا چه حد به سینمای اکسپریمنتال در سطح جهانی وفادار است؟ در فارسی، اصطلاح «Experimental Cinema» را به سینمای تجربه‌گرا ترجمه می‌کنند، اما این واژه در معانی عمیق‌تری نیز دارد. در زبان فارسی، برای تمام این مفاهیم، واژه «تجربه» به کار می‌رود و شاید به همین دلیل است که وقتی درباره تجربه‌گرایی در فیلمسازی صحبت می‌کنیم، تصور اشتباهی شکل می‌گیرد که این فیلمسازان در حال تمرین یا آزمایش هستند! در حالی که سینمای تجربه‌گرا در اصل قصد دارد از قواعد مرسوم فیلم، اندازه نما و دیگر عناصر، استفاده نوینی ارائه دهد؛ یعنی بهره‌گیری از تکنیک‌هایی که تاکنون در سینما به کار گرفته نشده است.
این متن را بازنویسی کردم:
سینمای تجربی و نوآوری‌های آن در تاریخ سینما
سینمای تجربی، به عنوان یکی از شاخه‌های مهم هنر هفتم، همواره با رویکردی متفاوت و نوآورانه به ساخت و ارائه آثار سینمایی می‌پردازد. در این نوع سینما، معمولاً شاهد ترک قواعد رایج داستان‌گویی، شخصیت‌پردازی خطی و ساختارهای زمانی و مکانی ثابت نیستیم. به جای آن، فیلمسازان تلاش می‌کنند زبان بصری و فرم‌های نوینی را آزمایش کنند که امکان تجربه‌های تازه و متفاوتی را فراهم می‌آورند. نمونه‌هایی مانند فیلم‌هایی که با سوزاندن یا کپک‌زدن نگاتیوهای خود، تصویر و مفهوم بصری را بازتعریف می‌کنند، نشان‌دهنده این رویکرد هستند. این آثار بیشتر بیانگر فرم و احساسات هستند تا روایت‌های خطی و داستانی.
عوامل مؤثر در توسعه و چالش‌های سینمای تجربی در ایران
در ایران، سینمای تجربی هنوز به آن سطح از بلوغ و شناخت جهانی نرسیده است. یکی از دلایل این وضعیت، عدم شناخت کافی و تعریفی روشن و علمی از این شاخه است. متأسفانه، بیشتر آثار ساخته شده در این حوزه، به جای تمرکز بر فرم و محتوا، به صورت پراکنده و اغلب سطحی هستند و بیشتر به عنوان تجربه‌های شخصی و آزمایش‌های تکنیکی دیده می‌شوند. این رویکرد، هم اعتبار این نوع سینما را کاهش داده و هم ارتباط مؤثری با مخاطب برقرار نمی‌کند.
در عین حال، کمبود زیرساخت‌ها، نبود فضای مناسب برای نمایش و آموزش کافی، از دیگر موانع پیش روی این سینما در کشور است. در نتیجه، فرصت‌های بروز و ظهور فیلمسازان خلاق و نوآور در این حوزه محدود شده است. در مقابل، در سطح جهان، جشنواره‌ها و مراکز آموزشی بخش ویژه‌ای برای سینمای تجربی در نظر گرفته‌اند و آثار قابل توجهی در این سبک ساخته شده است که نشان از پیشرفت و اهمیت این شاخه دارد.
تأثیرات سینمای تجربی بر سینمای مرسوم و آینده آن
پیشرفت و نوآوری‌های حاصل در سینمای تجربی، همواره نقش مهمی در تحرک و تغییر در سینمای عمومی و داستان‌گویی داشته است. نمونه‌هایی از روایت‌های پیچیده و پازلی که در ابتدا در سینمای تجربی مطرح شدند، اکنون در ساختارهای سریال‌ها و فیلم‌های داستانی رایج استفاده می‌شوند. این روند نشان می‌دهد که سینمای تجربی، نه تنها می‌تواند راهگشای سبک‌های جدید باشد، بلکه در شکل‌گیری و توسعه قالب‌های نوین در سینما نقش‌آفرین است.
نمونه‌هایی از آثار موفق و شناخته شده در این سبک
در عرصه بین‌المللی، فیلم‌هایی مانند «محدوده دایره» ساخته شده در دوران دانشگاه، و آثار «مایا درن» نمونه‌هایی بارز از سینمای تجربی هستند. فیلم کوتاه «محدوده دایره»، که بعدها منجر به ساخت فیلم بلند «ماهی و گربه» شد، نمونه‌ای از آزمایش‌های اولیه در این حوزه است. آثار این فیلمساز و دیگر هنرمندان، نشان می‌دهد که سینمای تجربی می‌تواند پلی باشد برای کشف فرم‌های جدید و بازتعریف بصری و مفهومی سینما. توجه به اهمیت عدم تقلید صرف و نیاز به بازآفرینی در این آثار، نکته‌ای است که باید همواره در نظر داشت.
سینمای تجربی در ایران و چالش‌های پیش رو
در ایران، اگرچه تلاش‌هایی در زمینه آموزش و برگزاری جشنواره‌ها صورت گرفته است، اما هنوز این نوع سینما به طور کامل درک و پذیرفته نشده است. بسیاری از آثار ساخته شده، بیشتر به عنوان تجربه‌های پراکنده و گاه آشفته دیده می‌شوند و فاقد زبان و ساختار منسجم هستند. این وضعیت، هم اعتبار این شاخه را کاهش داده و هم توانایی جذب مخاطب عام را محدود کرده است.
برای ارتقاء این حوزه، لازم است تعریفی جامع، علمی و بومی از سینمای تجربی شکل گیرد و فیلمسازان و مخاطبان، به درک عمیق‌تری از این نوع هنر برسند. آموزش‌های تخصصی، ترویج فرهنگ سواد بصری و فراهم کردن فرصت‌های بیشتر برای نمایش آثار، از جمله راهکارهای پیشنهادی است. در نهایت، تعادل میان جسارت در نوآوری و حفظ کیفیت آثار، کلید توسعه و پایداری سینمای تجربی در ایران است.
نقش و جایگاه سینمای تجربی در آینده سینما
پیش‌بینی می‌شود که سینمای تجربی بتواند نقش مهمی در تحرک و تنوع بخشی به سینمای ایران ایفا کند. این نوع سینما، با قابلیت‌های بی‌نظیر در تغییر ساختارهای زمانی و مکانی، می‌تواند راهگشای سبک‌های جدید در فیلم‌های بلند و کوتاه باشد و به سینمای مرسوم پیشنهادهای تازه‌ای ارائه دهد. نمونه‌های تاریخی نشان می‌دهند که بسیاری از نوآوری‌های رایج در سینما، ابتدا در حوزه تجربی شکل گرفته‌اند و سپس در قالب‌های مختلف به سینمای اصلی راه یافته‌اند.
در نهایت، توجه به اهمیت آموزش، شناخت و ترویج سینمای تجربی، می‌تواند راه را برای ظهور نسل جدیدی از فیلمسازان خلاق و اثرگذار هموار سازد و این شاخه هنری را در مسیر توسعه و اعتلای سینمای ایران قرار دهد.
