کسی که روستایی را پذیرفت: مجوز نمایش فیلم «زن و بچه» در ایران صادر شد

در خبر روز گذشته اعلام شد که شورای پروانه نمایش مجوز نهایی برای فیلم «زن و بچه» ساخته سعید روستایی صادر کرده است. برخلاف رویدادهای مربوط به فیلم قبلی او، این کارگردان زودتر از حد انتظار مجوز نمایش اثر خود را دریافت کرد. روستایی که امید زیادی داشت در جشنواره کن 2025 بدرخشد، در نهایت نتوانست رقبا را کنار بزند. حتی بازی پریناز ایزدیار، که بسیاری از منتقدان حاضر در جشنواره آن را متفاوت و قابل تحسین ارزیابی کرده بودند، نخل طلای جشنواره را کسب نکرد. بنابراین، «زن و بچه» با وجود توجه و نقدهای مثبت، نتوانست در جشنواره درخششی داشته باشد و به ایران بازگشت.

در داخل ایران، این فیلم با نقدهای زیادی مواجه شد. این انتقادها بیشتر به رویکرد کارگردان مربوط می‌شد و نه تنها به فیلم، بلکه به نحوه ساخت و نگاه آن پرداخته شد. سعید روستایی، با وجود رعایت قوانین و مقررات ایران در فرآیند تولید، در نشست‌های خبری و مصاحبه‌های خود نظراتی متفاوت ابراز کرد. این تناقضات باعث شد بسیاری تصور کنند او تنها برای کسب نخل طلای کن، در بازی‌های دوگانه وارد شده است.

در حالی که شورای پروانه نمایش بدون توجه به حاشیه‌ها مجوز نمایش فیلم را صادر کرد، نگاهی نیز به نظرات منتقدان خارجی که در جشنواره کن درباره «زن و بچه» نوشته بودند، انداخته شد. این نظرات، دیدگاه‌های غیرایرانی‌ها نسبت به سینمای ایران را منعکس می‌کرد و تنها از منظر سینما و خارج از فضای فرهنگی و اجتماعی حاکم بر ایران مورد بررسی قرار گرفت.

یک مادر تنها، در مواجهه‌ای آشوب‌زده با ساختار مردسالار.

چهارمین اثر سینمایی سعید روستایی، نوعی عقب‌گرد برای این کارگردان جوان و با استعداد ایرانی محسوب می‌شود؛ فردی که همواره در دفاع از حقوق زنان سخن گفته است، اما این‌بار تصویری از مادری ارائه می‌دهد که تصمیمات ناگهانی‌اش نه تنها مشکلات را حل نمی‌کند، بلکه وضعیت را برای همگان دشوارتر می‌سازد.

سینمای خارجی، فرصتی برای آشنایی با فرهنگ‌های متفاوت

یکی از جذابیت‌های تماشای فیلم‌هایی که به عنوان «سینمای خارجی» شناخته می‌شوند، کشف فرهنگ‌های کاملاً متفاوت است و در عین حال، درک اینکه چقدر در نهایت شباهت‌هایی با هم داریم. رویاها و احساساتی که ما را به خنده یا گریه وا می‌دارند، چندان تفاوتی با دیگر فرهنگ‌ها ندارند. همیشه این احتمال وجود دارد که این تجربه در پرده سینما به شکل نادرستی نشان داده شود؛ داستان‌هایی که هیچ شباهتی به زندگی ما ندارند و رفتار شخصیت‌ها آن‌قدر عجیب یا غیرقابل فهم است که گویی با فیلمی علمی‌تخیلی روبه‌رو شده‌ایم. فیلم «زن و بچه» برای من نمونه‌ای از چنین تجربه‌ای بود، هرچند داستان در یک شهر مدرن و بزرگ روایت می‌شود و کارگردان آن یکی از فیلمسازان ایرانی است که نزدیک‌ترین نگاه را به سینمای هالیوود دارد.

روستایی که استواری خود را حفظ کرد

سعید روستایی پس از اثر جنجالی «برادران لیلا» در سال ۲۰۲۲، مجدداً به جشنواره کن بازگشته است، بی‌آنکه حکم شش‌ماهه زندان و ممنوعیت موقت ساخت فیلم، که برایش صادر شده بود، مانع او شود. تعجبی نیست که نگاه فمینیستی و زن‌محور روستایی، با مخالفت نهادهای رسمی روبه‌رو شده است. «زن و بچه»، سومین فیلم او پس از «ابد و یک روز» و «برادران لیلا»، حول محور زنی مقاوم و نسبتا مستقل ساخته شده است. با این حال، این‌بار او با ساخت اثری که مجوزهای لازم را از مراجع رسمی دریافت کرده، دیگر طیف‌های مخالف را نیز ناراحت کرده است.

دلیل سردرگمی و ابهام در فرهنگ و هنجارهای ایرانی

بدون شک، ایران دارای قوانینی و هنجارهای خاص خود است، اما در مواردی مانند وضعیت مهناز، مشخص نیست چه انتظاری از یک زن بیوه می‌رود؛ آیا باید از پدرشوهر سالخورده‌اش مراقبت کند یا برعکس؟ آیا جامعه او را به ازدواج مجدد ترغیب می‌کند یا تصمیم او برای ازدواج با حمید، موضوعی بحث‌برانگیز است؟ اگر این دو تصمیم منجر به ازدواج شوند و همان‌طور که حمید می‌خواهد، بلافاصله صاحب فرزند شوند، آینده فرزندان مهناز چه خواهد شد؟ هر فرهنگی هنجارهای نانوشته‌ای درباره چنین موقعیت‌هایی دارد، اما وقتی فیلم از توضیح این چارچوب‌ها سر باز می‌زند، تماشاگر، به‌ویژه بیننده غیرایرانی، ممکن است دچار سردرگمی شود.

مسئولیت جامعه در سقوط تدریجی زن

در «زن و بچه»، روستایی نگاهی تراژیک به سقوط زنی دارد که هر چه تلاش می‌کند، زندگی خانواده‌اش را بهبود بخشد، ناخواسته آنان را به سمت ویرانی بیشتر سوق می‌دهد. در ظاهر، می‌توان جامعه ایران را مقصر دانست؛ جامعه‌ای که برای زنانی با شرایط جنسیتی، سنی و طبقاتی مانند مهناز، راه‌های محدودی باقی گذاشته است. اما مهناز در جایگاهی نیست که بتواند سیستم را تغییر دهد، بنابراین تنها راه‌حل ممکن، مقابله با کسانی است که در تیررس او قرار دارند. به عبارت دیگر، وقتی امکان مقابله با ساختار قدرت وجود ندارد، باید خشم خود را متوجه مردانی کرد که نقش‌های سرکوبگرانه در زندگی روزمره ایفا می‌کنند.

ناتوانی در نشان دادن جهان قابل درک و ملموس

یکی از ویژگی‌های آثار قبلی سعید روستایی، توانایی او در پر کردن فاصله فرهنگی میان ایران و جهان غرب بود. سبک فیلم‌سازی‌اش با دوربینی پرتحرک، تدوینی سریع و روایتی قوی، شباهت زیادی به سینمای استودیویی آمریکا دارد، تا رویکردی تمثیلی و کنایه‌آمیز که بسیاری از فیلم‌سازان ایرانی به آن گرایش دارند، بدون آنکه حکم نابودی خود را امضا کنند، به نقد نظام بپردازند.

درامی از خشم و رنج ناشی از ازدواج در فرهنگ ایرانی

فیلم جدید سعید روستایی، اثری است غریب، غم‌انگیز و تاریک که آخرین بار در جشنواره کن سال ۲۰۲۲ با درام خانوادگی «برادران لیلا» حضور داشت. «زن و بچه» داستانی است درباره آشفتگی و عدم قطعیت زندگی در یک شهر بزرگ؛ ملودرامی پرتنش و پر از سوگ، خشم و رنج، که با بحران‌های پی‌درپی و فزاینده، حال‌وهوایی مشابه سریال‌های تلویزیونی پیدا کرده است.

در این اثر، همانند «برادران لیلا»، تمرکز بر جامعه‌ای است که مردسالاری ریشه‌دار در آن حاکم است. فیلم بازتابی است از شکاف‌های عمیق جنسیتی و نشان می‌دهد چگونه زنان در میانه‌ آشوب‌های عاطفی و اجتماعی، در معرض تصمیماتی قرار می‌گیرند که بیشتر نتیجه فشارهای بیرونی است تا آزادی‌های فردی.

در بازی‌های فیلم، پیمان معادی با بازی سرد و کنترل‌شده، ماهیت لغزان و چندوجهی شخصیت حمید را به خوبی نشان می‌دهد. در مقابل، پریناز ایزدیار با بازی پرانرژی و بی‌پروای خود، تصویری از زنی ارائه می‌دهد که رنج و اندوه، او را به یک شبح بدل کرده است. هرچند در برخی لحظات بازی ایزدیار ممکن است کمی اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما انرژی مستقیم و بی‌واسطه‌ای که در اجرا دارد، او را از سقوط در دام تصنع و نمایش‌زدگی نجات می‌دهد. حضور او، حتی در اوج بحران و فروپاشی، همچنان پرطنین و تأثیرگذار است و تماشاگر را به خود جذب می‌کند.

درام عاشقانه‌ای پراکنده؛ بر بازیگری و کارگردانی تکیه دارد

سعید روستایی با چهار فیلم بلند در کارنامه‌اش، که سه تای آن‌ها آثار بلند و پرمایه، پرشخصیت و پرکشش هستند، اکنون در ۳۵ سالگی به عنوان یکی از چهره‌های درخشان سینمای ایران شناخته می‌شود. او فیلمسازی است که با هر اثر جدید، ریسک بزرگی می‌پذیرد و بی‌پرده و با جسارت به سراغ موضوعات حساس و چالش‌برانگیز می‌رود.

تجربه‌ای بلندپروازانه و پرزرق و برق

در تازه‌ترین اثر خود، «زن و بچه»، روستایی بار دیگر نشان می‌دهد که توانایی ساخت فیلمی بلندپروازانه و مدرن را دارد. این ملودرام پرزرق و برق، سرشار از احساساتی چون عشق، مرگ، دلتنگی، خشم، حسادت، انتقام و حتی قتل است. ترکیبی سنگین و پرتنش که در بسیاری از لحظات تماشاگر را درگیر می‌کند، هرچند تمامی عناصر آن به‌درستی با یکدیگر هم‌خوانی ندارند.

زنانی در حالتی شبیه ملودرام‌های هالیوود دهه ۵۰

در این اثر، همانند آثار قبلی روستایی، بازی‌های قدرتمند یکی از نقاط قوت فیلم است. به‌ویژه نقش‌آفرینی پیمان معادی، بازیگر ثابت فیلم‌های او، همراه با حضور پرانرژی و تاثیرگذار بازیگران زن، روایتگر داستانی است که حال‌وهوای ملودرام‌های پرآب و تاب دهه پنجاه هالیوود را تداعی می‌کند؛ فیلم‌هایی پر از اشک و رنج که اغلب پشتوانه قانع‌کننده‌ای ندارند.

روایت منسجم از سیلی از رویدادها

شروع فیلم ممکن است برای مخاطب کمی گیج‌کننده باشد و مدتی طول بکشد تا او بتواند در فضای داستان قرار بگیرد. تمایل همیشگی روستایی به صحنه‌سازی‌های پرجزئیات و باشکوه در برخی سکانس‌ها به وضوح دیده می‌شود. تنها کارگردانان معدودی توانسته‌اند چنین سیلی از رویدادها را در کنار حفظ انسجام و تاثیرگذاری روایت نگه دارند، و روستایی در یکی از صحنه‌های کلیدی فیلم، موفق می‌شود این کار را انجام دهد.

تریلر احساس‌محور در قالب سریال

با این حال، پس از سکانس سوگ، فیلم وارد مسیر ملودراماتیک‌تری می‌شود، مسیری پر پیچ و خم که گاهی به سطحی از تعلیق و اغراق می‌رسد و باورپذیری روایت را زیر سوال می‌برد. برخلاف آثار قبلی روستایی که ریشه‌های عمیقی در رئالیسم اجتماعی داشتند، «زن و بچه» در نیمه دوم به سمت دنیای درام‌های سریالی و تریلرهای احساس‌محور متمایل می‌شود. با وجود این، حتی در این مسیر، بازی‌ها و کارگردانی همچنان در سطح بالایی قرار دارند و مانع از فروپاشی کامل واقع‌گرایی درونی فیلم می‌شوند.

جهان مردسالار و سخت‌گیر روستایی

هرچند «زن و بچه» نسبت به آثار قبلی سعید روستایی کم‌تر بر مسائل اجتماعی تمرکز دارد، اما ساختار مردسالارانه و سخت‌گیرانه جامعه ایران در لایه‌های مختلف داستان نفوذ کرده است. زن و فرزند او در مرکز روایت قرار دارند، اما در جهانی زندگی می‌کنند که قدرت تصمیم‌گیری و اراده در دستان مردان است؛ جهانی که قوانینش توسط مردان نوشته می‌شود و زنان در بهترین حالت باید با تبعات آن کنار بیایند.

محدودیت‌ها، اما منبع استعداد را نابود نکرده‌اند

در بخش‌هایی از فیلم ممکن است انسجام اثر کمی کاهش یافته و بار ملودرام آن مخاطب را از خود دور کند، اما در مجموع، «زن و بچه» گواهی است بر استعداد بی‌نظیر سعید روستایی، کارگردان جوان و پرآوازه‌ای که هنوز فرصت‌های بسیاری برای بیان دیدگاه‌های خود دارد و نشان می‌دهد که او می‌تواند در آینده نیز آثار تأثیرگذار و مهمی بسازد.