میراث در خطر: توسعه و بی‌توجهی ایران و عراق
خاکسپاری تاریخ در سایه توسعه: میراث‌های فرهنگی ایران و عراق در معرض نابودی
حفاظت میراث فرهنگی ایران و عراق در معرض تهدید توسعه و بی‌توجهی، میراث‌های تاریخی در خطر نابودی قرار دارند.
در قلب شهر تاریخی کوفه، تپه سیاغ یکی از آخرین بازمانده‌های دوران طلایی قرون هفتم و هشتم میلادی در معرض خطر نابودی قرار گرفته است. در همین حال، طاق کسری، اثر هنری بی‌نظیر معماری ساسانی در تیسفون، نیز در حال از بین رفتن است، زیرا قانون سرمایه‌گذاری عراق و روند توسعه شهری، نفس‌های آخر خود را می‌کشد.
این دو میراث ارزشمند، یکی نماد شکوه کوفه و دیگری نماد عظمت ایران باستان، در مقابل چرخ‌های سوداگران و توسعه‌طلبان، به زانو درآمده‌اند. تپه سیاغ با بازارهای زرگرها و صرافانش و طاق کسری با قوس عظیم ۳۷ متری‌اش، هر دو جزو هویت فرهنگی منطقه ایران و عراق هستند که در معرض تهدید قرار دارند.
قانون سرمایه‌گذاری عراق، که با هدف جذب سرمایه و رونق اقتصادی وضع شده است، در واقع به ابزاری برای تخریب میراث فرهنگی بدل شده است. این گزارش، روایتگر نبردی است برای حفظ این گنجینه‌های تاریخی؛ از اعتراضات مردمی در کوفه گرفته تا سکوت باستان‌شناسان که از ترس جریمه، از حفاظت از این آثار چشم‌پوشی می‌کنند. در ایران نیز، پروژه‌های مترو، سدسازی و توسعه بی‌رحمانه، میراث‌هایی چون تخت‌جمشید و بیشاپور را در معرض تهدید قرار داده است.
ثروت‌هایی در زیر سایه‌ی خطرات
علاوه بر طاق کسری، عراق میزبان مجموعه‌ای دیگر از آثار ارزشمند دوره ساسانی است که ارتباط عمیقی با تاریخ ایران باستان دارند. این محوطه‌ها، بعضاً به دلیل موقعیت استراتژیک عراق در مرکز امپراتوری ساسانی شکل گرفته‌اند، از نظر باستان‌شناسی و هویت فرهنگی منطقه اهمیت جهانی برخوردارند. اما همانند طاق کسری و تپه سیاغ، این آثار نیز در معرض تهدیداتی قرار دارند که ناشی از توسعه شهری، کمبود بودجه برای حفاظت و کاوش‌های علمی هستند.
پایتخت ساسانیان در حال حاضر تحت اجرای قوانین سرمایه‌گذاری قرار دارد.
یکی از این آثار، باقی‌مانده‌های کاخ‌های ساسانی در مدائن است. مدائن (تیسفون)، که به عنوان پایتخت ساسانیان شناخته می‌شود، علاوه بر طاق کسری، شامل بقایای کاخ‌های سلطنتی و ساختمان‌های اداری است که برخی از آن‌ها هنوز در زیر خاک پنهان هستند. طبق گزارش مجله باستان‌شناسی عراق، کاوش‌های محدود در این منطقه نشان می‌دهد که دیوارنگاره‌ها و سازه‌های آجری با تزئینات گچبری در آن یافت شده است که شباهت زیادی به کاخ‌های تخت‌جمشید و بیشاپور دارند. با این حال، توسعه زیرساخت‌های شهری در اطراف مدائن، به‌ویژه پس از تصویب قانون سرمایه‌گذاری، این محوطه‌ها را در معرض خطر تخریب قرار داده است.
آتشکده‌ها در حال خاموش شدن هستند.
آثار ساسانی در نزدیکی بغداد و کربلا، از جمله آتشکده‌های مهم ایران باستان در عراق، به دلیل قرارگیری در مجاورت مناطق مسکونی و پروژه‌های توسعه‌ای، در معرض خطر قرار دارند. علاوه بر این، پل‌های ساسانی در نواحی غربی عراق، مانند پل انبار در نزدیکی فلوجه، از دیگر یادگارهای این دوره محسوب می‌شوند. این پل با طاق‌های سنگی و سامانه آب‌رسانی پیشرفته‌اش، نمونه‌ای بارز از فناوری ساسانی است، اما به دلیل فرسایش طبیعی و بی‌توجهی، در آستانه تخریب قرار گرفته است.
قانون سرمایه‌گذاری: تیغی بر گردن تاریخ
قانون سرمایه‌گذاری عراق، که در سال ۲۰۰۶ تصویب و در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۵ اصلاح شد، به شرکت‌ها اجازه می‌دهد با درخواست تغییر کاربری محوطه‌های باستانی، آن‌ها را به زمین‌های تجاری یا مسکونی تبدیل کنند. منتقدان معتقدند که این قانون، که قرار بود به توسعه اقتصادی کمک کند، در عمل به ابزاری برای تخریب میراث فرهنگی کشور بدل شده است. یکی از باستان‌شناسان که تمایلی به فاش کردن هویتش نداشت، اظهار داشت: «آن‌ها با مجوزهای قانونی، تاریخ این سرزمین را نابود می‌کنند.»
طاق کسری: یادگاری ماندگار از ایران در قلب تیسفون
در عراق، برجسته‌ترین اثر ایران باستان، طاق کسری (یا ایوان مدائن) در تیسفون است. این ساختار عظیم که در قرون سوم تا ششم میلادی ساخته شده است، با طاقی به ارتفاع ۳۷ متر و نمای آجری چشم‌نواز، یکی از برترین نمونه‌های معماری جهان باستان محسوب می‌شود.
طاق کسری نه تنها به خاطر طراحی و معماری بی‌نظیر خود ارزشمند است، بلکه به عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی امپراتوری ساسانی نقش مهمی در تاریخ این دوره ایفا کرده است. بر اساس گزارش‌های یونسکو در سال ۲۰۲۳، این بنا به دلیل فرسایش طبیعی، کمبود بودجه برای مرمت و توسعه شهری در اطراف تیسفون، در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارد. در سال ۲۰۲۱، پروژه‌های ساخت‌وساز نگرانی‌هایی را برانگیخت، اما تلاش‌ها برای ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو تاکنون نتیجه‌ای در بر نداشته است.
داستان تپه سیاغ و آرزوی سوداگران
تپه سیاغ در قلب شهر مدرن کوفه واقع شده است، محلی که زمین‌های آن ارزش زیادی دارند. در سال ۲۰۱۷، شرکتی به نام «دیوار اندلس» درخواست ساخت مجتمع مسکونی در این منطقه را ارائه داد، اما به دلیل اهمیت تاریخی تپه، این درخواست رد شد. با این حال، در سال ۲۰۲۳، اداره سرمایه‌گذاری نجف تصمیمی جنجالی گرفت و این زمین را به دو قسمت تقسیم کرد و مجوز ساخت در بخش کوچک‌تر را صادر کرد.
منتقدان این اقدام را خودسرانه و بی‌محتوا می‌دانند. در پایان سال گذشته، بر اساس اسناد قضایی، شرکت دیوار اندلس مجدداً برای توسعه بخش بزرگ‌تر درخواست داد و در مارس همان سال، مجوز ساخت یک مجتمع مسکونی به ارزش ۷۷ میلیون دلار را دریافت کرد.
خشم مردم و سکوتی ناشی از ترس
تصمیم به ساخت و ساز در تپه سیاغ موجی از اعتراضات گسترده را در شهرهای کوفه و نجف برانگیخته است. شبکه‌های اجتماعی مملو از انتقادات شدید و تند شده‌اند، وضعیتی که در عراق چندان رایج نیست. این موضوع برای آثار باستانی ایران نیز صادق است؛ فعالان حوزه میراث فرهنگی در ایران و عراق بارها نسبت به وضعیت طاق کسری و سایر آثار ساسانی هشدار داده‌اند، اما کمبود همکاری‌های بین‌المللی و محدودیت‌های سیاسی مانع از انجام اقدامات مؤثر شده است. بر اساس گزارش گاردین در سال ۲۰۲۱، گروه‌های محلی در عراق سعی کرده‌اند با برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی، توجه جهانیان را به این آثار جلب کنند، اما تاکنون نتایج قابل توجهی حاصل نشده است.
از کوفه تا سی‌و‌سه پل در اصفهان؛ پیشرفت هم‌پای تمدن
تپه سیاغ، طاق کسری و سایر آثار باستانی عراق در معرض خطر نابودی قرار دارند، زیرا تحت تأثیر قوانین سرمایه‌گذاری و توسعه شهری قرار گرفته‌اند. اما این مشکل محدود به عراق نیست؛ در ایران نیز میراث فرهنگی کهن با تهدیدهای چندگانه روبرو است. توسعه بی‌رویه، چه در قالب تخریب‌های وسیع در کوفه و چه در پروژه‌های بزرگ در ایران، میراث‌هایی را که قرن‌ها استحکام یافته بودند، در معرض نابودی قرار داده است.
تجاوز و ویرانی هدفمند، نفس ایران را گرفته است.
در ایران، این داستان با رنگ و بویی متفاوت تکرار می‌شود. پروژه‌های مترو که قرار بود رگ‌های حیاتی شهرهای بزرگ مانند اصفهان، تهران و تبریز باشند، گاهی به جای پیشرفت، تاریخ را زیر خاک دفن کرده‌اند. در اصفهان، در سال ۱۳۸۸، دستگاه حفاری مترو به نزدیک پی‌سی‌وسه‌پل رسید و هشدارهای جدی برای این اثر شاخص صفوی صادر شد.
در تهران، بقایای دوران قاجار در خیابان مولوی در حین اجرای پروژه خط شش ناپدید شدند و ارتعاشات خط هفت موزه ملی ایران را تهدید می‌کند. تبریز نیز با حفاری‌های عمیق مترو، بازار تاریخی‌اش را به لرزه درآورده است. فرونشست زمین، که در مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۲ به حفاری‌های مترو نسبت داده شد، کابوسی برای بناهای تاریخی در خاک‌های سست این شهرها است. اما مترو تنها تهدید نیست.
توسعه شهری، با ساخت و سازهای بی‌رویه، تپه هگمتانه در همدان و بافت تاریخی شیراز را در معرض خطر قرار داده است. سدسازی، محوطه‌های باستانی در تنگه بلاغی و خوزستان را غرق کرده است. سد سیوند، آثار هخامنشی را در زیر آب برد و سد گتوند، آثار ایلامی را به زیر آب کشاند. فرسایش طبیعی و تغییرات اقلیمی نیز بی‌رحم هستند؛ باران‌های اسیدی، سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید را تخریب می‌کنند و توفان‌های شن، شهر سوخته در سیستان را زیر خاک دفن می‌نمایند.
معدن‌کاوی، با انفجارهای خود، تپه حسنلو و محوطه‌های ساسانی در یزد را به لرزه درآورده است. غارت و تخریب عمدی، از جیرفت تا نقش‌برجسته‌های ساسانی، زخم‌های عمیقی بر پیکر تاریخ زده است و کمبود نگهبان، این فجایع را آسان‌تر می‌کند. حتی گردشگری، که می‌توانست نقش نجات‌دهنده‌ای ایفا کند، با بی‌برنامگی، کتیبه‌های بیستون و آجرهای چغازنبیل را فرسوده کرده است.
منبع: روزنامه هنر لندن
نویسنده: ملیسا گرانلاند
