تخریب شبانه آثار تاریخی دوره سلجوقی در اصفهان؛ واکنش‌ها و پیگیری‌های قانونی در پی حفاری غیرمجاز

امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، ضمن تأیید وقوع تخلف در رابطه با حفاری شبانه غیرمجاز در محوطه تاریخی مسجد کمرزرین، اعلام کرد: متأسفانه شب گذشته حدود ساعت ۱۲:۳۵ به من اطلاع داده شد که شهرداری با چندین بیل مکانیکی و چندین کامیون در حال انجام خاک‌برداری در گذر کمرزرین است.

این موضوع بلافاصله به فرمانده یگان حفاظت اطلاع داده شد و همکاران ما از دفتر فنی و باستان‌شناسی در محل حاضر شدند. اقدامات لازم شامل تذکر، تنظیم صورت‌جلسه و مستندسازی انجام گرفت. ما به صورت قانونی و کیفری از متخلفان شکایت خواهیم کرد.

کرم‌زاده در ادامه با اشاره به توافق رسمی قبلی با شهرداری برای انجام کاوش‌های کنترل‌شده، توضیح داد: پیش‌تر مجوز لازم برای کاوش‌های با نظارت میراث فرهنگی و با حضور نمایندگان دانشگاه هنر و پژوهشگاه میراث فرهنگی صادر شده بود، مشروط بر اینکه عملیات در برخی نقاط حساس به صورت دستی انجام شود و از ماشین‌آلات سنگین استفاده نشود. اما متأسفانه این شرایط رعایت نشده است و پیگیری حقوقی در این زمینه ادامه دارد.

مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان تأکید کرد: حتی اگر حفاری انجام نشده باشد، اقدام برای حفاری یا وارد کردن ماشین‌آلات در عرصه‌های تاریخی، در ادبیات حقوقی و میراث فرهنگی جرم محسوب می‌شود و ما این موضوع را با جدیت پیگیری می‌کنیم. هدف ما جلوگیری از هرگونه آسیبی به میراث فرهنگی است.

وی با ابراز تأسف از تصمیم‌گیرندگان این اقدام افزود: از کسانی که این تصمیم ناپخته و فاجعه‌بار را اتخاذ کرده‌اند، بسیار متأسفم. قرار بود در حق تاریخ و تمدن ما اقدامی ناپسند صورت گیرد که این کار را به شدت محکوم می‌کنم و از مسئولان می‌خواهم از چنین رفتارهایی پرهیز کنند. نباید با دست خودمان میراث فرهنگی‌مان را تخریب کنیم.

در پاسخ به سوالی درباره میزان خسارت وارد شده، کرم‌زاده گفت: در حال حاضر منتظر گزارش دقیق همکاران هستم، اما تا کنون بر اساس اطلاعات دریافتی، تخریب قطعی ثبت نشده است، هرچند احتمال آسیب بالا است و در حال بررسی هستیم.

وی بر اهمیت تاریخی این محدوده تأکید کرد و افزود: این منطقه یکی از حساس‌ترین نقاط باستان‌شناسی در مرکز تاریخی اصفهان است که آثار آن به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد و مربوط به دوره‌های سلجوقی و ایلخانی است. علاوه بر این، شواهدی از سیستم‌های قدیمی انتقال آب در این منطقه کشف شده است.

کرم‌زاده تصریح کرد: این ویژگی‌ها ارزش باستان‌شناسی بالایی به این بخش می‌دهد و هرگونه تخریب در آن، خسارتی جبران‌ناپذیر برای میراث فرهنگی کشور است.

همچنین علی شجاعی از وقوع تخریب گسترده در بخش ارزشمند این محوطه در شب گذشته خبر داد و گفت: مکان دقیق این حادثه مقابل مسجد تاریخی کمرزرین است، جایی که پیش‌تر هشدار داده بودیم ممکن است شامل بخش‌هایی از کاخ‌ها یا قیصریه دوره سلجوقی باشد.

وی با اشاره به مطالعات ژئوفیزیکی انجام‌شده در این منطقه، افزود: بر اساس این مطالعات، شواهد قابل توجهی از وجود آثار معماری زیرزمینی به دست آمده است و ضرورت کاوش در این محل کاملاً اثبات شده است. این منطقه از معدود بخش‌های باقی‌مانده از ساخت زیرگذر میدان امام علی است که بخش‌هایی از آن هنوز سالم باقی مانده و آثار تاریخی آن در معرض خطر قرار دارد.

توافق بین شهرداری و میراث فرهنگی؛ نقض شبانه این توافق و ورود غیرمجاز ماشین‌آلات سنگین به محل

شجاعی ادامه داد: بر اساس توافقی که بین شهرداری منطقه ۳ و اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان منعقد شد، مقرر شد خاک‌برداری تا عمق سه متر انجام شود تا دسترسی به مجتمع تجاری طلا تسهیل گردد. در صورت برخورد با آثار تاریخی، فوراً کاوش متوقف و مجوز لازم از پژوهشگاه میراث فرهنگی اخذ شود.

وی افزود: در ابتدای کار، زیر لایه آسفالت به آثار معماری و اشیای منقول با ارزش برخورد کردیم. با حضور نمایندگان پژوهشگاه میراث، اداره‌کل میراث استان و یگان حفاظت، فعالیت‌ها متوقف و صورت‌جلسه تنظیم شد، تا زمانی که مجوز پژوهشگاه صادر گردد، هیچ اقدامی صورت نگیرد.

با این حال، شجاعی اعلام کرد که این توافق شب گذشته به شکل کاملاً غیرقانونی نقض شده است. حدود ساعت ۱۲ شب، بدون هیچ‌گونه هماهنگی، چندین کامیون خاک‌برداری و دو دستگاه بیل مکانیکی وارد محوطه شدند. این اقدام در حالی انجام شد که سابقه‌ای از حضور چنین تجهیزاتی در این پروژه وجود نداشت و هدف آن بود که کار به سرعت و در سکوت شبانه ادامه یابد.

ورود سریع میراث فرهنگی انجام شد، اما آثار تخریب شده بودند.

این باستان‌شناس تأکید کرد که خوشبختانه، در ساعات اولیه، دستگاه میراث فرهنگی از ماجرا مطلع شد و سریعاً وارد عمل شد تا از ادامه تخریب جلوگیری کند. با این حال، قبل از آن، خساراتی وارد شده بود. هنوز به طور دقیق وضعیت تخریب را از نزدیک مشاهده نکرده‌ام، اما گزارش‌ها نشان می‌دهند که آسیب‌ها و تخریب بخش زیادی از آثار بسیار شدید بوده است.

شجاعی با ابراز تأسف از تکرار چنین حوادثی گفت: متأسفانه، فاجعه حمام خسروآغا این بار شکل دیگری در شهر ما پیدا کرده است. در بدنه مدیریت شهری هنوز عناصری وجود دارند که حاضرند به قیمت از بین رفتن میراث تاریخی، پروژه‌های تجاری و منافع شخصی را دنبال کنند. فقط برای ایجاد دسترسی بهتر برای یک پاساژ، بخش‌هایی از حافظه تاریخی این سرزمین نادیده گرفته می‌شود. در حالی که با استفاده از عقل جمعی، این مشکل و برنامه‌ریزی صحیح آن به بهترین شکل قابل حل و مدیریت بود.

تناقض میان سخن و عمل؛ توسعه گردشگری یا تخریب میراث فرهنگی؟

شجاعی در ادامه با انتقاد از رفتار دوگانه مدیریت شهری تصریح کرد: چگونه ممکن است شهرداری توسعه گردشگری را به‌عنوان اولویت اعلام کند، در حالی که در عمل با انجام اقداماتی، زمینه‌ساز تخریب بخشی از هویت تاریخی اصفهان باشد؟ شهردار چگونه ادعا می‌کند که با دیدن آثار تاریخی، کلنگ را کنار می‌گذارد و قلم‌مو برمی‌دارد، اما در عین حال شاهد چنین عملیات مخربی هستیم؟

وی با اشاره به وضعیت حساس فعلی کشور خاطرنشان کرد: در زمانی که مردم ایران از هویت ملی و فرهنگی خود انرژی می‌گیرند و در مقابل بحران‌های متعدد به ریشه‌های فرهنگی‌شان پناه می‌برند، تخریب چنین نمادهای تاریخی از اصفهان، که نماد تمدن ایرانی است، قابل قبول نیست.

ضرورت حضور نهادهای نظارتی؛ شهردار منطقه و پیمانکار باید پاسخگو باشند

این باستان‌شناس بر اهمیت پیگیری موضوع از سوی مقامات مسئول تأکید کرد و گفت: در چنین وضعیتی، لازم است وزیر میراث فرهنگی، دادستان استان، استاندار اصفهان و شهردار به طور جدی وارد عمل شوند. اگر ادعای آن‌ها توسعه گردشگری است و حفظ هویت ملی و سرزمین برایشان اهمیت دارد، باید پاسخ دهند که چگونه اجازه داده شده است چنین تخریب‌هایی، به‌صورت شبانه و ناگهانی، رخ دهند.

وی با اشاره به مدارک موجود افزود: در محل، دوربین‌های مداربسته فعال بوده و رفت‌وآمد خودروها ثبت شده است. بدون شک، مشخص خواهد شد که این عملیات شبانه در چه هدفی و به نفع چه کسانی انجام شده است. شهردار منطقه و پیمانکار پروژه باید پاسخگو باشند و توضیح دهند چرا و چگونه مجوز ورود تجهیزات بدون اطلاع‌رسانی به میراث فرهنگی صادر شده است.

ساختار زیرزمینی سلجوقی تخریب گردید.

شجاعی در مورد اهمیت آثار تخریب‌شده توضیح داد: در بررسی انجام‌شده، ما هم آثار معماری و هم اشیای منقول ارزشمند را مورد مطالعه قرار دادیم. بر اساس تخمین ما، بخش اعظم آثار سطحی مربوط به دوره‌های قبل از صفوی، تیموری، ایلخانی و سلجوقی یا حتی پیش‌تر بودند. بلافاصله پس از برداشتن آسفالت، با این آثار مواجه شدیم که نشان می‌داد در لایه‌های زیرین نیز اطلاعات تاریخی غنی‌تری قرار دارد.

رابطه تاریخی با مسجد جامع و دوره دیلمی

این باستان‌شناس بیان کرد که مسجد تاریخی کمرزرین در اصل ساخته شده در دوره دیلمی و سلجوقی است و در دوره‌های بعدی مرمت و بازسازی شده است. او افزود که بخشی از فضاهای الحاقی این مسجد، که در سمت مقابل و در زیرزمین قرار داشت، در جریان عملیات شب گذشته تخریب شده است.

تاکید بر ضرورت انجام کاوش‌های علمی و رسمی، به جای عملیات خاک‌برداری مخرب

شجاعی در مورد روند قانونی پروژه اظهار داشت: بر اساس برنامه‌ریزی پروژه و توافق رسمی میان اداره‌کل میراث فرهنگی استان و شهرداری، عملیات نظارت انجام شده و سطح آسفالت برداشته شد. پس از مشاهده تنوع آثار، تصمیم گرفته شد که کار باستان‌شناسی به صورت رسمی آغاز گردد.

در پایان، وی تصریح کرد: انجام ناگهانی و شبانه عملیات تخریب با چنین شدت و حجمی نه تنها غیرقانونی است، بلکه توهینی به میراث فرهنگی و تاریخ این ملت محسوب می‌شود. امیدوارم رسانه‌ها و افکار عمومی با جدیت وارد این موضوع شوند و اجازه ندهند چنین اقداماتی بدون پاسخ باقی بماند.