اسباب‌کشی موزه‌ای؛ دو خبر تلخ برای میراث فرهنگی: انتقال موزه آب و قرآن
مجموعه سعدآباد فاقد شرایط حفاظتی و نمایشی مناسب برای نگهداری کتب ارزشمند است.
گزاره۲۴، احمدرضا محمودی | خبری کوتاه و غیرمنتظره منتشر شد: بر اساس تصمیم اداره‌کل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، موزه ملی قرآن کریم از هفته آینده به مجموعه فرهنگی‌تاریخی سعدآباد منتقل خواهد شد. این خبر کوتاه اما حاوی یک نکته مهم است؛ قرار است موزه آب در سعدآباد تعطیل شود و به جای آن، کتاب‌های نفیس موزه قرآن جایگزین شوند. مدیر موزه ملی قرآن کریم دلیل این انتقال را ارائه خدمات بهتر به بازدیدکنندگان عنوان کرده است.
بر اساس گفته‌های حجت‌الاسلام فخرالدین صابری، بازدید از موزه قرآن که در تقاطع خیابان‌های امام خمینی و ولیعصر واقع شده است، با چالش‌هایی مانند نبود پارکینگ و قرار گرفتن در طرح ترافیک مواجه است. به همین دلیل، تصمیم گرفته شده است تا این موزه به مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد منتقل شود تا دسترسی بهتر، خدمات بیشتر و برگزاری رویدادهای متنوع امکان‌پذیر گردد. اما این جابه‌جایی و تعطیلی با مخالفت‌هایی شدید روبرو است؛ از جمله احمد محیط‌طباطبایی، رئیس ایکوم ایران، ناصر پازوکی، باستان‌شناس و مدیر سابق اداره میراث فرهنگی استان تهران، و راما وزیری، عضو هیات مدیره ایکوم ایران.
این مخالفان بر این باورند که مجموعه سعدآباد توانایی فراهم کردن شرایط حفاظتی و نمایشی مناسب برای نگهداری کتب ارزشمند را ندارد و ممکن است در فرآیند جابه‌جایی، آثار نفیس قرآنی آسیب ببینند.
حفظ آبروی میراث فرهنگی در معرض تهدید قرار دارد.
ناصر پازوکی، باستان‌شناس و مدیر سابق اداره میراث فرهنگی استان تهران، که در دهه ۷۰ مسئولیت راه‌اندازی موزه ملی قرآن را بر عهده داشته است، در انتقاد از تصمیم انتقال این موزه به مجموعه سعدآباد گفت: این اقدام نه تنها به آثار نفیس قرآنی آسیب می‌زند، بلکه اعتبار وزارت میراث فرهنگی را نیز زیر سوال می‌برد. او ابراز داشت که مشخص نیست چه کسی این تصمیم را گرفته و آثار در چه فضایی نگهداری خواهند شد. چنین اقداماتی بدون اطلاع‌رسانی عمومی، اعتماد مردم را خدشه‌دار می‌کند.
این باستان‌شناس در گفت‌وگو با ایسنا توضیح داد که در هفته‌های اخیر با کمال تأسف شنیده است که قرار است این موزه به کاخ سعدآباد منتقل شود. او این خبر را بسیار تعجب‌آور و حیرت‌آور توصیف کرد و افزود که با توجه به سابقه‌اش در سازمان میراث فرهنگی و شناخت عمیق از مجموعه‌های سعدآباد، نیاوران و دیگر بناهای میراثی، می‌داند که فضای سعدآباد برای نگهداری آثار نفیس موزه قرآن مناسب نیست. از نظر ساختاری، حفاظتی و نمایشی، این فضاها توانایی نگهداری چنین مجموعه‌ای را ندارند.
پازوکی خاطرنشان کرد که ما نسخ قرآنی از قرن چهارم هجری و آثار هنرمندانی چون استاد امیرخانی، جلالی و رضایی را جمع‌آوری کرده بودیم. اگرچه تعداد دقیق آثار در خاطرم نیست، اما بر اساس یادم، حدود پنج هزار اثر در اختیار داشتیم که بخش زیادی از آن‌ها توسط مردم اهدا شده بود. اکنون این پرسش مطرح است که این مجموعه قرار است به کجا منتقل شود و وضعیت ساختمان فعلی که طبق دستور مسئولان وقت تحویل میراث فرهنگی شده است، چه خواهد شد.
او با اشاره به طراحی خاص و معماری مدرن ساختمان فعلی، تاکید کرد که این ساختمان به گونه‌ای طراحی شده است که کاملاً مناسب برای کاربری موزه است. اما حالا مشخص نیست آثار در کدام انبار یا سوله نگهداری خواهند شد. این نگرانی وجود دارد که آثار روی هم انباشته، آسیب ببینند، رطوبت یا آفات به آن‌ها آسیب برسانند یا حتی تخریب شوند. پازوکی از این وضعیت و ابهامات بسیار نگران و متاثر است.
مدیرکل سابق میراث فرهنگی تهران از مسئولان درخواست کرد که در هر سطحی که به این موضوع مرتبط هستند، به این مسئله ورود کنند و شفافاً اعلام کنند چه کسی این تصمیم را گرفته است، آثار قرار است در کجا منتقل شوند، وضعیت ساختمان فعلی چه خواهد شد، و مهم‌تر اینکه آیا شرایط لازم برای حفاظت، نگهداری و نمایش عمومی این آثار در محل جدید وجود دارد یا خیر.
بی‌توجهی مؤسسات دولتی به وضعیت موزه‌ها
احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران، در گفت‌وگویی درباره انتقال موزه ملی قرآن کریم به کاخ موزه سعدآباد اظهار داشت: یکی از بدترین خبرها برای حوزه موزه‌داری، تعطیلی یک موزه است. گاهی موزه‌های خصوصی به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم حمایت نهادهای عمومی مانند شهرداری و دولت تعطیل می‌شوند. همچنین، موزه‌های دولتی که بخش مهمی از میراث فرهنگی مردم را در اختیار دارند، ممکن است تعطیل یا جابه‌جا شوند. اما شاید بدترین حالت، تعطیلی یا انتقال یک موزه ملی باشد.
وی توضیح داد: موزه ملی قرآن کریم در خیابان ولیعصر، تقاطع امام خمینی، در ضلع جنوبی کاخ مرمر قرار دارد. این موزه در محل فرهنگسرای موزه نگارستان تأسیس شده است. در دوران حیات مرحوم حبیبی، نام قرآن برای این موزه انتخاب شد و از سوی دولت وقت اعتبار قابل توجهی برای راه‌اندازی آن اختصاص یافت. این موزه در مکان جغرافیایی مهم و در نزدیکی چند نهاد حاکمیتی قرار داشت و بر اساس پیشنهاد مرحوم حبیبی، قرار بود مهمانان ریاست جمهوری از هنر قرآن کریم در این موزه بازدید کنند.
رئیس ایکوم ایران افزود: این موزه یکی از معدود موزه‌هایی است که به صورت هیئت‌امنا اداره می‌شد. مدیر آن نیز آقای مسجد‌جامعی بود. در آن زمان، روابط بسیار خوبی بین نهادهای مختلف قرآنی کشور برقرار شد. موزه فعال بود و در مناسبت‌هایی مانند اعیاد و رویدادهای مذهبی واکنش نشان می‌داد و در جمع‌آوری قرآن‌های تاریخی نقش داشت. در طول سال‌ها، مسائل مختلفی باعث کاهش بازدید از این موزه شد و به همین دلیل قرار است به سعدآباد منتقل شود. هرچند بهتر بود این موزه به صورت تخصصی باقی بماند و مشکلات قابل حل بودند، اما شاید انتقال ساده‌تر و سریع‌تر، راه‌حل نهایی بود.
وی ادامه داد: این موزه یکی از ارزشمندترین موزه‌ها از نظر آثار هنری است، اما در مقایسه با کاخ‌هایی مانند سبز، ملت، آشپزخانه و موزه میرعماد، چندان موفق نبوده است و موزه میرعماد بازدیدکنندگان کمی دارد. در هر مجموعه‌ای، هماهنگی میان مجموعه، زیرساخت‌ها و آثار اهمیت دارد. امیدوارم موزه قرآن به سرنوشت موزه میرعماد دچار نشود و همچنان به عنوان یک مرکز فرهنگی و هنری فعال باقی بماند.
هیچ‌کس این موزه را نمی‌خواهد.
به نظر می‌رسد بخشی از دلایل این جابه‌جایی به عدم تمایل به نگهداری موزه آب برمی‌گردد. بر اساس گفته‌های محیط طباطبایی، وزارت نیرو دیگر تمایلی ندارد هزینه‌های مربوط به این موزه را بر عهده بگیرد. موزه آب در مجموعه سعدآباد از سال ۱۳۷۵ به صورت موقت راه‌اندازی شد، اما بعدها به دلیل ارتباط آب با سعدآباد، تعداد قنوات و نوعی از آبیاری سنتی که موضوع محیط‌زیست را در این مجموعه مطرح می‌کرد، تلاش شد تا این موزه حفظ شود و وزارت نیرو نیز همکاری خود را اعلام کرد.
اخیراً شنیده‌ایم که خود وزارت نیرو هم تمایلی به نگهداری این موزه ندارد و قصد دارند آن را به مجموعه پردیسان منتقل کنند. امیدواریم که موزه‌های قدیمی همچنان زنده بمانند و شاهد افتتاح و راه‌اندازی موزه‌های جدید باشیم. مشکلات مالی، اجتماعی و دیگر مسائل ممکن است باعث شوند که یک موزه در معرض خطر قرار گیرد؛ این موضوع در بخش خصوصی قابل درک است، اما در حوزه موزه‌های دولتی، راه‌حل‌های بهتری برای حل این مشکلات وجود دارد.
ما با مشکل فقر روبرو هستیم.
راما وزیری، عضو هیات مدیره ایکوم ایران، در این باره به گزاره۲۴ گفت: با توجه به مشکلات جدی کشور در تامین آب و خشکسالی که یکی از نگرانی‌های اصلی مردم و مسئولان است، تعطیلی موزه آب که نماد تلاش‌های سالیان مردم این سرزمین برای تامین آب است، تصمیم منطقی و درستی نیست و باید هر طور شده این موزه حفظ شود.
او همچنین با اشاره به اهمیت موزه قرآن، تاکید کرد که جابه‌جایی این موزه نیز تصمیم نادرستی است. وزیری افزود: در حال حاضر با کمبود موزه روبه‌رو هستیم و به جای تصمیم‌گیری برای تعطیلی موزه‌ها، دولت باید حمایت جدی‌تری از آن‌ها داشته باشد. چرا که موزه‌ها نماد میراث فرهنگی گذشتگان هستند و نقش مهمی در رونق و توسعه صنعت گردشگری ایفا می‌کنند.
یک انتقال نامشخص
اسکندر مختاری طالقانی، دکترای پژوهش هنر و مرمتگر و پژوهشگر میراث معماری و شهرسازی، نسبت به انتقال موزه ملی قرآن به کاخ سعدآباد انتقاد کرد و این اقدام را فاقد شفافیت، بدون پشتوانه کارشناسی و تهدیدی جدی برای یکی از مهم‌ترین بناهای فرهنگی پس از انقلاب دانست. وی تأکید کرد که چنین تصمیم‌گیری‌هایی بدون جلب اعتماد عمومی می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به سرمایه‌های معنوی کشور وارد کند.
او در ادامه افزود که تعداد آثار موجود در موزه قرآن مشخص نیست و هنوز مشخص نیست در مکان جدید چه سرنوشتی در انتظار این آثار خواهد بود. وی اظهار داشت که وضعیت این آثار در فضایی تازه و نامعلوم همچنان نامشخص باقی مانده است و سوالاتی درباره محل استقرار بخش‌های مختلف موزه، مانند فضاهای نمایشگاهی، مخازن و سایر زیرساخت‌های ضروری، در مجموعه سعدآباد بی‌پاسخ مانده است.
مختاری تصریح کرد که تا جایی که اطلاع دارد، در مجموعه سعدآباد فضای مناسبی برای جای دادن چنین موزه‌ای وجود ندارد. وی معتقد است که چنین جابجایی، در واقع تاسیس یک موزه جدید است که فرآیندی زمان‌بر، پرهزینه و پیچیده است و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، تخصیص بودجه مناسب، طراحی فضاهای تخصصی، ساخت ویترین‌ها، تجهیز مخازن و آماده‌سازی گالری‌ها است.
این کارشناس معماری و میراث فرهنگی همچنین به ساختمان فعلی موزه قرآن اشاره کرد و پرسید که پس از انتقال، چه بر سر این ساختمان خواهد آمد. او توضیح داد که این ساختمان در تقاطع خیابان امام خمینی و ولیعصر قرار دارد و از سال ۱۳۵۵ به عنوان بخشی از موزه نگارستان ساخته شده است. پروژه ساخت آن در سال ۱۳۵۷ متوقف شد و در سال ۱۳۷۳ مجدداً آغاز به کار کرد. طراحی این بنا بر عهده مرحوم بهروز احمدی، معمار برجسته ایرانی، بوده است. احمدی با دقت و وسواس فراوان، این بنای نیمه‌کاره را که در ابتدا تنها یک گودال عایق‌شده در کنار خیابان امام خمینی بود، طراحی کرده است. معماری این بنا تلفیقی از عناصر سنتی و مدرن ایرانی است، با نمای بتن اکسپوز که اجرای آن بسیار دشوار و پرهزینه بوده و در کنار آجر و هندسه پیچیده در ترازهای متنوع ساخته شده است.
مختاری درباره ابعاد این بنا گفت که وسعت آن حدود ۱۰ هزار متر مربع است و در زمینی به مساحت ۱۸۰۰ متر مربع ساخته شده است، و ابراز تردید کرد که چنین فضایی در مجموعه سعدآباد قابل جای دادن باشد. وی افزود که در طول سال‌های گذشته، گزارشی مبنی بر بروز مشکل در فعالیت این موزه شنیده نشده است و به نظر نمی‌رسد که ساختمان فعلی مشکلی جدی داشته باشد.
این استاد دانشگاه بر اهمیت اطلاع‌رسانی وزارت میراث فرهنگی تأکید کرد و گفت مسئولیت این وزارتخانه است که افکار عمومی را در جریان قرار دهد. حافظه تاریخی و جمعی مردم نقش مهمی در حفاظت از آثار فرهنگی و میراث ملی دارد و تصمیم‌گیری‌های بدون جلب اعتماد عمومی، نه‌تنها جایگاه میراث فرهنگی را تضعیف می‌کند، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این سرمایه‌های معنوی وارد می‌سازد.
او همچنین بیان کرد که مردم باید بدانند اگر انتقال موزه قرآن ضرورت داشته، چه دلایلی پشت این تصمیم است و چگونه از آسیب دیدن آثار جلوگیری می‌شود. همچنین باید مطمئن شوند که ساختمان فعلی بی‌سرنوشت نخواهد ماند و به آن آسیبی وارد نمی‌شود. وی پرسید که آیا ضرورتی بالاتر از شفاف‌سازی برای افکار عمومی وجود دارد و چگونه می‌توان بدون اطلاع‌رسانی کافی، چنین اقدامی انجام داد.
در پایان، مختاری تأکید کرد که ساختمان موزه قرآن، که در گذشته به نام نگارستان شناخته می‌شد، یکی از شاخص‌ترین بناهای پس از انقلاب است و انتقال آن، بدون تبیین دلایل کافی، اقدامی خسارت‌بار است که باید با دقت و شفافیت بیشتری انجام شود.
