«جان سخت»: درام جنایی کلیشه‌ای اما پرکشش و محبوب
سریال «جان سخت»: سرگرمی کلیشه‌ای اما جذاب در دنیای درام-جنایی ایرانی
سریال «جان سخت»: درام جنایی کلیشه‌ای اما جذاب، با شخصیت‌های قوی و داستانی هیجان‌انگیز، مناسب عاشقان داستان‌های ایرانی پرکشش و سرگرم‌کننده.
در دهه ۱۳۸۰، اعتبار و جذابیت رسانه ملی در ایران، یعنی صدا و سیما، کاهش یافت و زمینه‌هایی برای جایگزینی محتوا پدید آمد که شبکه نمایش خانگی یکی از مهم‌ترین آنها بود. در ابتدا، این شبکه تنها به توزیع فیلم‌های سینمایی داخلی و خارجی از طریق دی‌وی‌دی و سی‌دی محدود می‌شد، اما به تدریج وارد حوزه تولید سریال‌ها شد؛ مسیری که از اوایل دهه ۱۳۹۰ شکل حرفه‌ای‌تری یافت. بسیاری از تحلیل‌ها، آغاز رسمی تولید سریال در شبکه نمایش خانگی را با سریال «قهوه تلخ» ساخته مهران مدیری در سال ۱۳۸۹ می‌دانند؛ اثری که به سرعت محبوب و فراگیر شد، اما پایه‌گذاری این موفقیت پیش‌تر صورت گرفته بود. پیش از «قهوه تلخ»، تلاش‌هایی مانند توزیع نسخه‌های بازاری سریال‌های پرمخاطب تلویزیونی مانند «شب‌های برره» و «گنج مظفر» از طریق دی‌وی‌دی و پخش فیلم‌های پرفروش سینمایی در بازار خانگی، زمینه‌ساز فرهنگ تماشای خانگی بودند. سریال «قهوه تلخ» نشان داد که شبکه نمایش خانگی می‌تواند به عنوان یک رسانه مستقل، تأثیرگذار و پرمخاطب فعالیت کند. پس از آن، آثار دیگری نظیر «ویلای من» و «شاهگوش» (به کارگردانی داوود میرباقری) در مسیر تولید ادامه یافتند. در سال‌های بعد، سریال «شهرزاد» به کارگردانی حسن فتحی در سال ۱۳۹۴، نقطه عطف دیگری در اعتبار و محبوبیت سریال‌های خانگی شد. این سریال نه تنها از نظر کیفیت بصری و روایی با آثار سینمایی رقابت می‌کرد، بلکه توانست مخاطبانی فراتر از فضای طنز و سرگرمی جذب کند؛ مخاطبانی که به داستان‌های عاشقانه، تاریخی و سیاسی با نگاه انتقادی علاقه‌مند بودند. در ادامه، موج سریال‌سازی در شبکه نمایش خانگی به تدریج به ژانرهای اجتماعی، ملودرام، معمایی، جنایی و تریلر روان‌شناختی گسترش یافت و فضا را برای ساخت آثاری مانند «مانکن»، «آقازاده»، «زخم کاری»، «یاغی»، «پوست شیر» و دیگران فراهم کرد. این روند، نمایش خانگی را از یک پدیده سرگرم‌کننده نوظهور به پلتفرمی مهم برای روایت‌های فرهنگی و اجتماعی روز ایران بدل ساخت؛ فضایی که در عین تعامل با نظام ممیزی، گاهی روایتی جسورانه‌تر و واقع‌گرایانه‌تر از جامعه ارائه می‌دهد.
سعید خانی در حال حاضر یکی از جالب‌ترین تهیه‌کنندگان سینمای ایران محسوب می‌شود. او که سابقه‌ای در حوزه سینما دارد، با سرمایه‌گذاری در این عرصه، چرخ‌های تولید را به حرکت درآورده است. در مصاحبه‌های اخیر، عشق و علاقه‌اش به سینما کاملاً آشکار است. او به تازگی در چهل‌و‌سومین جشنواره فیلم فجر، برای تهیه‌کنندگی فیلم «رها» جایزه سیمرغ را دریافت کرد. اما شاید مهم‌تر از این جایزه، نطق تند و آتشین او پس از کسب این جایزه بود که در فضای مجازی بسیار وایرال شد و توجه بسیاری را به خود جلب کرد.
سعید خانی، تهیه‌کننده، در چهل و سومین دوره جشنواره فیلم فجر حضور داشت و در نهایت موفق شد جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول را برای فیلم «رها» به کارگردانی حسام فرهمند کسب کند.
پیش از ساخت فیلم «رها»، خانی تهیه‌کنندگی چند اثر دیگر از جمله «دوزیست»، فیلم کمدی «سال گربه» و چند اثر دیگر را بر عهده داشته است که اغلب آنها آثار قابل توجه و متفاوتی هستند. او پیش از همکاری با مصطفی تقی‌زاده در سریال «جان سخت»، در سریال «حرفه‌ای» با این نویسنده و کارگردان همکاری کرده بود. اکنون این دو مجدداً در کنار یکدیگر یک سریال جدید برای شبکه نمایش خانگی تولید کرده‌اند که در ادامه به جزئیات آن می‌پردازم.
پوستر سریال «حرفه‌ای» نشان‌دهنده اولین همکاری مشترک مصطفی تقی‌زاده و سعید خانی است. در این پروژه، ماهور الوند، المیرا دهقانی و بهناز جعفری نقش‌آفرینی کرده‌اند که در هر دو سریال «حرفه‌ای» و «جان سخت» با تقی‌زاده همکاری داشته‌اند.
سریال «جان سخت» از همان اپیزود اول به شکل پیوسته و منسجم ادامه دارد، که این نکته قابل توجه است. مخاطب با تماشای قسمت اول، همچنان همراه با داستان تا پایان است و روند آن حفظ می‌شود. این ویژگی باعث شده است اغلب بینندگانی که سریال را تا انتها دیده‌اند، از کیفیت و عملکرد آن رضایت داشته باشند. «جان سخت» با وجود ضعف‌ها، همچنان وفادار به داستان اولیه باقی می‌ماند؛ سریالی کلیشه‌ای، بدون تکنیک‌های سینمایی پیشرفته، اما سرگرم‌کننده و مورد پسند تماشاگران است.
هشدار اسپویل شدید! (در صورت نداشتن تمایل به دیدن داستان، از خواندن ادامه دهید)
داستان سریال درباره گروهی از دوستان است که برای تفریح به تور کویر می‌روند. در این سفر، متوجه می‌شوند که پارتنر سابق نگار، الناز حبیبی، در این تور حضور دارد. پس از اتفاقاتی پرتنش، وحید کشته می‌شود و پس از بررسی‌های پزشکی قانونی، جرم فرزاد، مهرداد صدیقیان، قتل عمد اعلام می‌شود و او حکم قصاص می‌گیرد. فرزاد تلاش می‌کند تا از مرز عبور کرده و به ارمنستان فرار کند، اما در مرز دستگیر می‌شود. خانواده و دوستان فرزاد از خانواده مقتول می‌خواهند در ازای مبلغی بیشتر از دیه، از اجرای حکم قصاص صرف‌نظر کنند، اما این موضوع باعث درگیری‌های داخلی خانواده می‌شود. پدر خانواده، با بازی علی عمرانی، موافق است چون هم می‌خواهد پسر زندانی‌اش، احمد، را آزاد کند و هم به خاطر آشنایی‌اش با خانواده مقتول، تمایلی به داغدیدن دیگران ندارد. در مقابل، مادر خانواده، نسرین مقانلو، و دیگر اعضای خانواده، نظیر حامد و فریبا، مخالف این تصمیم هستند و آن را نوعی خیانت می‌دانند.
دوستان قدیمی فرزاد، اشکان، حمید، شاهین و هانیه، با بازی‌های مجتبی پیرزاده، امیرحسین هاشمی، مجید یوسفی و ماهور الوند، سعی می‌کنند برای جمع‌آوری پول، تلاش کنند. پس از گذشت یک سال و عدم جمع‌آوری مبلغ مورد نیاز، تاجری به نام شهرام، نقش‌آفرینی فرهاد اصلانی، وارد ماجرا می‌شود و مأموریتی در قشم به آنها می‌دهد که در مقابل، ۲۵ میلیارد تومان پیشنهاد می‌دهد. دوستان، با اطلاع از نزدیک بودن اعدام فرزاد و نیاز مالی، تصمیم می‌گیرند مأموریت را بپذیرند، اما خیانت شهرام باعث مرگ حمید و شاهین و معلول شدن نگار می‌شود. در نهایت، خانواده مقتول رضایت می‌دهند و فرزاد آزاد می‌شود. او همراه اشکان، برای انتقام خون رفقایش، در کشور گرجستان شهرام را زنده به گور می‌کند.
در روایت فیلم، همان‌طور که ذکر شد، سریال «جان سخت» علی‌رغم داشتن کشمکش‌های هیجان‌انگیز، در اصل یک اثر کلیشه‌ای است که از همان فرمول نسبتا مرسوم فیلمفارسی بهره می‌برد. کلیدواژه‌هایی مانند «رفاقت تا حد جان»، «عشق»، «انتقام»، «قتل» و «خانواده» به عنوان پایه‌های اصلی این سریال شناخته می‌شوند. اما نکته مهم در موفقیت «جان سخت» در میان تماشاگران، استفاده هوشمندانه و به‌جا از این کلیشه‌ها است. اگرچه این سریال در هیچ زمینه‌ای نوآوری خاصی ندارد، اما توانسته است مفاهیم تکراری را به شکل مؤثری کنار هم قرار دهد و به مخاطب ارائه دهد. در نتیجه، فیلمنامه «جان سخت» در مجموع اثر قابل قبولی است.
عامل کلیدی دیگری که باعث شده «جان سخت» به اثری سرگرم‌کننده تبدیل شود، شخصیت‌های آن هستند. اعضای گروه شخصیت‌های سریال از همان ابتدای داستان به خوبی شکل گرفته‌اند و تماشاگر احساس نزدیکی با آنها می‌کند. روابط بین کاراکترها به خوبی پرداخت شده و این یکی از نقاط قوت اثر محسوب می‌شود. این موفقیت حاصل دو عامل اصلی است: اولین، بازی‌های خوب بازیگران و دوم، دیالوگ‌های جذاب، شوخ‌طبع و امروزی که در اثر وجود دارد. شوخی‌های فیلم در اغلب موارد موفقیت‌آمیز است و توانسته است حتی نسل جوان را بخنداند، زیرا این شوخی‌ها مرتبط با زمان حال هستند. در واقع، چنین نوع شوخی و طنزی در سینما و تلویزیون ایران کم‌سابقه است و همین نکته باعث محبوبیت بیشتر اثر می‌شود.
علاوه بر آن، نقش‌آفرینی‌های سریال «جان سخت» یکی از نقاط قوت مهم اثر به شمار می‌رود. انتخاب بازیگران به خوبی انجام شده است و ترکیب بازیگران باتجربه و جوان‌تر، توانسته است از نظر بازیگری، اثر را در سطح بالایی قرار دهد. هر بازیگر در نقش خود طبیعی ظاهر شده و نقش‌آفرینی خوبی ارائه می‌دهد، که این امر به جذابیت و باورپذیری شخصیت‌ها کمک می‌کند.
در سریال «جان سخت»، تیم دوستانه نقش مهمی در شکل‌گیری محور اصلی داستان ایفا می‌کند. رابطه میان شخصیت‌ها به طور جذاب و امروزی تصویر شده است و شوخی‌های بین آنها غالباً اثرگذار و مورد پسند مخاطب قرار می‌گیرد.
با این حال، یکی از ضعف‌های فیلمنامه در این است که بیشتر بر تیپ‌سازی تمرکز دارد تا توسعه شخصیت‌های واقعی و چندوجهی. شخصیت‌هایی مانند فرزاد (مهرداد صدیقیان)، پسر عاشق‌پیشه و زخم‌خورده، نگار (الناز حبیبی)، دختر مستقل با پس‌زمینه نامشخص، شاهین، پسر لات و وفادار با قلب مهربان، و شهرام (فرهاد اصلانی)، مرد ثروتمند بی‌احساس و بی‌مرام، همگی نمونه‌هایی از تیپ‌هایی هستند که در بسیاری آثار دیده شده‌اند. وقتی می‌گویم «جان سخت» چیزی نو ارائه نمی‌دهد، دقیقا همین نکته را مدنظر دارم. بازی خوب بازیگران باعث شده است این شخصیت‌ها از حالت تیپ کلیشه‌ای فراتر بروند و در مرز میان تیپ و شخصیت واقعی قرار بگیرند. به عنوان نمونه، کاراکتر مژگان با بازی بهناز جعفری، در حالی که در طول سریال حضور کوتاهی دارد و فیلمنامه او را به عنوان تیپ کلیشه‌ای تصویر می‌کند، اما بازی حرفه‌ای جعفری باعث می‌شود که نقش او در ذهن باقی بماند. این وضعیت برای بیشتر شخصیت‌های دیگر نیز صادق است.
یکی دیگر از نکات مهم در فیلمنامه، نوع گره‌های داستانی است. «جان سخت» همانند بسیاری از آثار سینمایی داخلی و جهانی، از تنش‌های بیرونی بهره می‌برد؛ یعنی اتفاقاتی که از خارج بر شخصیت‌ها تحمیل می‌شود و آنها باید با این معضلات مقابله کنند. در عین حال، اثر تلاش می‌کند از کلیشه‌های تاریخ‌مصرف‌گذشته در مورد شخصیت‌های سیاه و سفید فاصله بگیرد. برای مثال، حامد یکی از شخصیت‌های نسبتا تیره و تار داستان است که همواره در مقابل قهرمانان گروه قرار می‌گیرد، اما در عین حال، بیننده احساس همدلی و سمپاتی نسبت به او دارد. صحنه‌های فلش‌بک که سعی دارند تصویری از عشق میان او و الهام نشان دهند، یا صحنه‌های فلش‌بک مربوط به وحید و خانواده‌اش و ورود دوربین به تنهایی و ماتم آنها پس از مرگ او، نشان می‌دهد سازندگان قصد دارند داستانی پیچیده و چندوجهی ارائه دهند؛ چیزی که در دنیای واقعی هم مرسوم است و شخصیت‌ها به راحتی سیاه و سفید نیستند.
تصویری از آرزو تاجیک در نقش الهام | «جان سخت» نخستین اثر است که آرزو تاجیک ۲۷ ساله در آن نقش‌آفرینی کرده است.
یکی از نکات برجسته و در عین حال چالش‌برانگیز فیلمنامه، رابطه میان هانیه (ماهور الوند) و اشکان (مجتبی پیرزاده) است. این رابطه در طول فیلم یکی از معدود مواردی است که دچار تحول می‌شود. شخصیت‌های هانیه و اشکان در ابتدا با ویژگی‌ها و رفتارهای خاصی معرفی می‌شوند، اما در پایان اثر، تغییرات قابل توجهی در آنها رخ می‌دهد. این روند، همان چیزی است که به اصطلاح «سفر شخصیت» نامیده می‌شود. هانیه در طول فیلم، پس از فراز و نشیب‌های فراوان، در می‌یابد که همان دوستان و رفقای قدیمی، ارزشمندترین دارایی‌های زندگی‌اش هستند و می‌توانند او را از تنهایی نجات دهند. در ابتدا، تمایل چندانی به گذراندن زمان با این دوستان ندارد و رویاهای مهاجرت به کانادا و کسب شهرت در خوانندگی در سر می‌پروراند. اما سرنوشت، مسیر زندگی او را تغییر می‌دهد؛ به‌طوری که هانیه در پایان فیلم، کاملاً متفاوت از ابتدای آن است. این تغییر سبب می‌شود که هانیه یکی از معدود شخصیت‌هایی باشد که از تیپ کلی فراتر می‌رود و به کاراکتری واقعی و امروزی بدل می‌شود. نقش‌آفرینی ماهور الوند در این مسیر قابل تحسین است.
در میان بازیگران، مجتبی پیرزاده در نقش اشکان برترین است. این بازیگر توانای تئاتر، که اخیراً در تئاتر «یخ‌بستگی» با سارا بهرامی همکاری داشته است، با وجود محدودیت‌هایی که از طرف فیلمنامه و کارگردانی بر او وارد شده، همچنان نقش‌آفرینی قابل توجهی ارائه می‌دهد. او به خوبی از پس یکی از چالش‌برانگیزترین بخش‌های فیلم برمی‌آید و نشان می‌دهد که در عرصه بازیگری تئاتر و تلویزیون، قدرت و مهارت خاصی دارد.
تصویری از مجتبی پیرزاده در نقش اشکان در سریال «جان سخت» | پیرزاده یکی از برترین بازیگران فعلی ایران است. هنرمندی که در عرصه تئاتر و همچنین پشت دوربین به درخشندگی خود ادامه می‌دهد.
سریال «جان سخت» در ژانر درام-جنایی دسته‌بندی می‌شود. در مورد شخصیت‌پردازی، روابط میان کاراکترها و کلیت درام فیلم که صحبت کردم. این سریال در بخش جنایی عملکرد قابل قبولی دارد، چه در فیلمنامه و چه در اجرا. سکانس‌های درگیری و اکشن که تعدادشان هم کم است، واقعاً به خوبی ساخته شده‌اند. کارگردان توانسته است با کمک فیلمنامه، شوک‌هایی متنوع و مؤثر به بیننده وارد کند که زمان‌بندی آنها نیز مناسب است و باعث نمی‌شود اثر از ریتم بیفتد یا مخاطب را پس بزند؛ چرا که نشانه‌هایی از این شوک‌ها در قسمت‌های قبلی هم دیده شده است و از منطق خارج نمی‌شود. در حقیقت، شوک‌ها و غافلگیری‌ها در زمان و مکان مناسب رخ می‌دهند که این امر سبب می‌شود اثر هم از نظر ریتم و هم از نظر درگیرکنندگی حفظ شود و تبدیل به اثری بی‌اهمیت نشود. حتی در برخی سکانس‌ها، کارگردان موفق به ایجاد تعلیق شده است، هرچند در بعضی موارد به دلیل کم‌تجربگی، تعلیق زودتر شکسته می‌شود. بی‌تردید، می‌توان به مصطفی تقی‌زاده امیدوار بود تا در آثار آینده‌اش بتواند تعلیق را بیشتر و بهتر مدیریت کند و با آرامش بیشتری به آن بپردازد.
در اپیزود نهم سریال «جان سخت»، صحنه‌ای را شاهد هستیم که فلش‌بکی به دوران قبل از انقلاب و دهه ۵۰ زده می‌شود. هرچند فیلمنامه در این بخش دارای نقاط ضعفی است، اما کارگردان توانسته است به خوبی فضای آن دوران را به تصویر بکشد. طراحی صحنه، لباس‌ها، نوع نورپردازی، موسیقی متن و حتی اندازه قاب‌ها همگی با این فضا هماهنگ شده و تغییر یافته است.
در پایان، نباید از نقش موسیقی متن بامداد افشار غافل شد. افشار در حال حاضر یکی از برترین آهنگسازان موسیقی متن در سینما و تلویزیون ایران به شمار می‌آید. او توانایی بالایی در خلق اتمسفرهای خاص دارد و پیش‌تر نیز در ساخت موسیقی سریال‌های موفق و محبوبی مانند «شهرزاد» و «پوست شیر» نقش‌آفرینی کرده است و در این مسیر به خوبی از عهده مسئولیت خود برآمده است. در این اثر نیز، افشار با تنوع در موسیقی متن، بسیاری از ضعف‌های فضاسازی کارگردان را جبران می‌کند. موسیقی متن «جان سخت» در سکانس‌های کویر، فلش‌بک به گذشته، صحنه‌های گرجستان و لحظات پرتنش، هرکدام کاملاً متناسب با فضای مورد نظر کارگردان ساخته شده و نشان می‌دهد که بامداد افشار اثری موفق دیگر خلق کرده است.
مکان‌هایی که تماشاگران سریال «جان سخت» هرگز فراموش نخواهند کرد.
در نهایت، باید گفت که «سریال جان سخت» اثری است که با وجود کلیشه‌ای بودن، سرگرم‌کننده است. اگر از طرفداران فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی هستید، می‌توانید این سریال را در فهرست تماشاهای خود قرار دهید و وارد دنیای درام جنایی جذابی شوید. اما اگر جزو این گروه نیستید، بدانید که با اثری روبه‌رو می‌شوید که چندان نوآوری ندارد و اتفاق جدیدی در آن انتظار نمی‌رود.
