پیر پسر جایگزین «قاتل و وحشی» در جشنواره فجر؛ راز پشت پرده حذف فیلم‌های توقیفی و تغییرات عجیب در سیاست‌های سینمایی

سمیه خاتونی: در حالی که تمرکز همگان بر روی «قاتل و وحشی» حمید نعمت‌الله متمرکز بود، ناگهان «پیر پسر» وارد صحنه شد و تمامی معادلات را تغییر داد. فیلمی که سه سال در توقیف بود، بدون سر و صدا از لیست آثار ممنوعه خارج شد، در جشنواره فجر ۴۳ به نمایش درآمد و اکنون در صدر جدول فروش سینماها قرار گرفته است. اما چه چیزی باعث شد «قاتل و وحشی» عقب‌نشینی کند؟ و چه دلایلی پشت پرده حذف «پیر پسر» از بخش مسابقه قرار دارد؟

فیلم «پیر پسر»، ساخته اکتای براهنی، که اکنون به عنوان پرفروش‌ترین فیلم اکران شده در سینماها شناخته می‌شود، تا چند ماه پیش در فهرست فیلم‌های توقیفی قرار داشت. این اثر جنجالی سه سال اجازه نمایش نداشت و تنها در بخش غیررقابتی و جنبی جشنواره فجر ۴۳ روی پرده رفت، بخشی که مخصوص آثار توقیفی بود و نام فیلم جنجالی «قاتل و وحشی» اثر حمید نعمت‌الله مدت‌ها در صدر توجه‌ها قرار داشت.

در آن زمان، همه چیز تا آخرین لحظه به نفع «قاتل و وحشی» پیش می‌رفت. شایعات درباره رفع توقیف، وعده‌های نمایش و حتی گمانه‌زنی‌هایی درباره حضور در بخش اصلی جشنواره، این فیلم را به سوژه داغ رسانه‌ها و سینماگران تبدیل کرده بود. اما ناگهان، اوضاع تغییر کرد. در سکوت خبری، «پیر پسر» به جشنواره فجر رسید و نمایش آن، نگاه‌ها را به طور کامل معکوس کرد.

گبرلو: این تصمیم از سمت بالادستی‌ها گرفته شد، و ما تنها نقش مجری را ایفا کردیم.

در این زمینه با محمود گبرلو، یکی از اعضای هیئت انتخاب جشنواره فجر چهل و سوم، گفت‌وگو کردیم. گبرلو در صحبت‌های خود ضمن تأیید اینکه فیلم «پیر پسر» در فهرست آثار توقیفی قرار دارد، بیان کرد که این فیلم با پیگیری‌های رسانه‌ها و فشارهای جامعه سینمایی توانست مجوز حضور در جشنواره را کسب کند، اما به دلیل سیاست‌های مشخصی، از بخش مسابقه کنار گذاشته شد. او افزود: «این تصمیم از سمت مافوق‌ها گرفته شده بود؛ ما تنها اجراکنندگان آن بودیم.»

«قاتل و وحشی» کنار گذاشته شد، «پیر پسر» جایگزین اولویت گردید.

اما همچنان سرنوشت «قاتل و وحشی» در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. این فیلم که به عقیده بسیاری، پتانسیل بالایی برای تحرک بخشیدن به جریان جدیدی در سینمای ایران دارد، با کارگردانی حمید نعمت‌الله و بازی‌های سنگین، هنوز در پشت دیوار توقیف باقی مانده است. وعده‌های مکرر برای نمایش در بخش فیلم‌های توقیفی نیز نتوانست نتیجه‌ای در پی داشته باشد.

در مقابل، «پیر پسر» نه تنها مجوز اکران را دریافت کرد، بلکه توانست جای خالی «قاتل و وحشی» را پر کند و در اکران عمومی موفق ظاهر شود. با این حال، هنوز مشخص نیست چرا اولویت‌ها تغییر کرد و چرا فیلمی با چنین پتانسیلی، مانند «قاتل و وحشی»، در آخرین لحظه کنار گذاشته شد و کنار گذاشته شد.

آیا این تغییرات در فهرست نمایش آثار توقیفی ناشی از رقابت‌های درون‌سازمانی و ملاحظات سیاسی است؟ یا اینکه قدرت فیلم و رسانه‌ها توانسته است «پیر پسر» را از میان آثار توقیفی خارج کند؟ هر چه که باشد، این جابه‌جایی نشان می‌دهد که موضوع تنها یک انتخاب سلیقه‌ای نیست؛ بلکه ممکن است پشت صحنه اکران‌های جشنواره، سناریوی مخفی‌تری در جریان باشد!

«پیرپسر» می‌توانست تغییر قابل توجهی در حوزه سینمای اجتماعی ایجاد کند.

رضا گبرلو، منتقد سینما و عضو هیئت انتخاب جشنواره فجر ۴۳، درباره نخستین مواجهه‌اش با فیلم «پیر پسر» گفت: «این فیلم در همان لحظه اول می‌توانست یک نوآوری در سینمای اجتماعی ایران باشد، تحولی اساسی در مضمون و ساختار کارگردانی آن.» او با اشاره به تفاوت این اثر با روند رایج در سینمای اجتماعی ایران افزود: «امروز تماشاگر ایرانی ذائقه‌ای پیدا کرده که از فیلم‌های اجتماعی ما پیشرفته‌تر است، در حالی که اغلب فیلم‌سازان هنوز با ساختارهای قدیمی یا محافظه‌کارانه در مضمون دست‌وپنجه نرم می‌کنند.»

گبرلو به جایگاه فیلم در فضای کلی سینمای ایران اشاره کرد و گفت: «مخاطب ایرانی دیگر همان تماشاگر دهه‌های ۶۰ و ۷۰ نیست. او جهان را می‌بیند، فیلم‌های روز دنیا را دنبال می‌کند و انتظار دارد سینمای کشورش هم‌سطح با سینمای جهان باشد. سال‌هاست سینمای اجتماعی ایران از جریان حرفه‌ای جهانی عقب مانده است.» او ادامه داد: «در حالی که تماشاگر ایرانی از طریق اینترنت و پلتفرم‌ها به راحتی فیلم‌های روز دنیا را می‌بیند، تحلیل می‌کند و توقع دارد، اگر فیلم‌سازان ما همچنان درگیر روایت‌های سطحی و شعارزده باشند، نمی‌توانند مخاطب را جذب کنند.»

در پایان، گبرلو بر جسارت فیلم «پیر پسر» تأکید کرد و گفت: «این فیلم با انتخاب مضمونی متفاوت، وارد حوزه‌ای شده که در سینمای ما همواره تحت تأثیر سانسور یا حذف قرار گرفته است.»

توانمندی‌های سینمای اجتماعی ایران ارتقاء یافته است.

بر اساس نظر گبرلو، «پیرپسر» اثری است که توانایی‌های سینمای ایران در بیان مسائل اجتماعی را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد در صورت فراهم بودن فضای آزادتر برای انتخاب موضوع، فیلم‌سازان جوان می‌توانند آثار قابل توجهی خلق کنند. او معتقد است این فیلم نشان می‌دهد اگر سیاست‌گذاران فرهنگی از ترس عبور از خطوط قرمز مانع تولید موضوعات نو نباشند، تماشاگران به سمت سینمای اجتماعی بازخواهند گشت و نیاز به تولید بی‌رویه کمدی‌های سطحی کاهش می‌یابد.

من یکی از طرفداران سرسخت فیلم بودم.

گبرلو تأکید کرد که نقش فضای رسانه‌ای و پیگیری‌ها در انتخاب «پیر پسر» برای حضور در جشنواره تأثیرگذار بوده است، اما در عین حال، تصمیم نهایی درباره حذف این فیلم از بخش مسابقه، تصمیمی سیاسی و سیاست‌زده بود. او گفت: «در هیأت انتخاب، من یکی از مدافعان سرسخت این فیلم بودم. از نظر دراماتورژی، هرچند کامل نبود، اما توانسته بود مخاطب را تا پایان نگه دارد. حتی با طولانی بودن زمان، فیلم توانسته بود تنش درونی را حفظ کند، و این اتفاق نادری در سینمای ایران است.»

نمونه‌ای برای راهنمایی سیاست‌گذاران در حوزه فرهنگ!

او با تأکید بر اینکه «پیر پسر» می‌تواند الگویی برای سیاست‌گذاران حوزه سینما باشد، گفت: «این فیلم و میزان فروش آن در هفته‌های اخیر نشان می‌دهد که اگر به فیلم‌سازان جوان اجازه داده شود تا با آزادی در انتخاب موضوعات فعالیت کنند، سینمای اجتماعی دوباره زنده می‌شود. تماشاگران نیز ثابت کرده‌اند که در صورت ارائه محتوای جدی و باکیفیت، دیگر به سراغ کمدی‌های سطحی و کم‌محتوا نمی‌روند.»

هیچ حادثه ناخوشایندی رخ نداد، مدیران باید از حالت محافظه‌کاری خارج شوند.

گبرلو اشاره کرد که استقبال مخاطبان از فیلم «پیر پسر» نشان می‌دهد که ترس مدیران از آثار مسئله‌دار شاید بیش از حد و ناشی از نگرانی‌های محافظه‌کارانه است، نه واقعیت. او نتیجه‌گیری کرد که هیچ اتفاق منفی‌ای رخ نداد؛ برعکس، فیلم مورد توجه قرار گرفت، نقد شد و با تماشاگر ارتباط برقرار کرد. این نشان می‌دهد اگر از ترس‌ها بگذریم، حتی سینمای اجتماعی نیز می‌تواند در صدر جدول فروش قرار گیرد.

سیاست‌های مخفی پشت حذف یک فیلم

گبرلو معتقد است تصمیم برای عدم حضور فیلم در بخش مسابقه، نه از نظر هنری بلکه در سطح سیاست‌گذاری اتخاذ شده است. او توضیح می‌دهد که احساس می‌کردند برخی افراد تمایلی ندارند فیلم وارد داوری شود، زیرا اگر این فیلم در بخش مسابقه حضور می‌یافت، به دلیل قدرت فنی‌اش ممکن بود جوایز زیادی را ببرد. بنابراین، ترجیح داده شد این فیلم از بخش داوری کنار گذاشته شود تا فضای رقابت به نفع دیگر آثار تغییر یابد. در این میان، باید گفت که این نوع نگاه به حذف فیلم، هم تلخ و هم هشداردهنده است. وقتی سیاست‌های پشت پرده بر شایستگی‌های سینمایی غلبه می‌کند، نتیجه آن بی‌اعتمادی تماشاگران و رکود در تولیدات جدی است.

فیلم‌هایی کسل‌کننده و در قالب ثابت بودند.

محمود گبرلو، عضو هیئت داوران جشنواره فجر ۴۳، در ادامه گفت‌وگو درباره تجربه‌اش در فرآیند ارزیابی آثار اظهار داشت: «با توجه به تعداد زیاد فیلم‌های ارسالی، تقریباً نزدیک به صد اثر را تماشا کردیم. واقعاً کار دشواری بود. بیشتر فیلم‌ها از نظر ساختار و کارگردانی شباهت زیادی به هم داشتند و به نوعی خسته‌کننده و یکنواخت به نظر می‌رسیدند؛ انگار همه در قالبی یکسان گرفتار شده بودند. اما وقتی فیلم پیر پسر را دیدیم، احساس کردیم که یک اتفاق نوین در حال رخ دادن است.»

پیرمرد، خستگی را از تن ما برطرف کرد.

او افزود: «این فیلم نه تنها متفاوت بود، بلکه توانست دیدگاه ما نسبت به روند جاری در سینمای ایران را تغییر دهد. احساس هیجان و اشتیاق ناگهانی در ما برانگیخت، و خستگی‌مان برطرف شد! همه اعضا با شور و اشتیاق از آن استقبال کردند، اما در نهایت همه چیز همان‌طور که تصور می‌کردیم پیش نرفت.»

سیاست خواست دیگری داشت، اما آن‌ها نپذیرفتند که فیلم داوری شود.

گبرلو در ادامه تصریح کرد که تصمیم‌گیری‌های سیاست‌گذاران موجب شد فیلم از رقابت اصلی کنار گذاشته شود. او گفت: «ما خیلی تمایل داشتیم که پیر پسر در بخش مسابقه حضور داشته باشد تا داوران بتوانند آن را مشاهده کرده و در قضاوت حرفه‌ای شرکت کنند. اما واقعیت این است که برخی افراد تمایلی نداشتند که فیلم وارد داوری شود.»

او افزود که این مخالفت‌ها بیشتر به خاطر نگرانی از احتمال کسب آسان جوایز توسط فیلم بود. در نهایت، گبرلو این نکته را مطرح کرد که کنار گذاشتن فیلم نه به دلیل ضعف آن، بلکه نتیجه یک بازی پنهانی و سیاست‌های پشت‌پرده بود: «احساس می‌کنم سیاستی وجود داشت که می‌خواست فیلم در داوری نباشد، تا فضای جشنواره به نفع فیلم‌های دیگر حفظ شود. این تصمیم مخفیانه منجر به حذف فیلمی شد که می‌توانست یکی از برگ‌های برنده جشنواره باشد.»

من فیلم را تنها به عنوان یک اثر هنری نمی‌نگرم.

گبرلو با نگاهی واقع‌بینانه اظهار داشت که تفاوت دیدگاه او، به عنوان یک روزنامه‌نگار منتقد اجتماعی، با منتقدان تنها سینمایی در همین نکته مشخص می‌شود و افزود: «من فیلم را فقط به عنوان یک اثر هنری نمی‌نگریم؛ بلکه آن را در بستر جامعه تحلیل می‌کنم، از دیدگاه مردم و در دل جامعه. وقتی فیلمی مانند پیر پسر می‌تواند تحولی در جریان سینمایی ایجاد کند، نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت. چه موافق باشیم چه مخالف، باید آن را مورد بررسی قرار دهیم، چون حرکتی نو در فضای سینما است و ممکن است آغازگر تغییراتی در تعریف سینمای اجتماعی در ایران باشد.»

قدرت واقعی در پشت صحنه است، نه بر روی صحنه‌ها.

گفت‌وگو با گبرلو در واقع تجربه‌ای متفاوت در تماشای فیلم بود؛ نگاهی که نه تنها به جنبه‌های فنی، بلکه به بسترهای اجتماعی، سیاست‌گذاری فرهنگی و آینده مخاطب نیز توجه دارد. بنابراین، شاید اهمیت بحث‌های پیرامون فیلم بیشتر از خود اثر باشد، چرا که این گفتگوها آن را به یک موضوع فرهنگی قابل تأمل تبدیل می‌کند.

در نهایت، «پیر پسر» پس از عبور از چالش‌های توقیف، حذف، حاشیه‌سازی و فشارهای رسانه‌ای، اکنون نه تنها روی پرده سینما قرار دارد، بلکه در جایگاه پرفروش‌ترین فیلم قرار گرفته است. این موفقیت نشان می‌دهد که تماشاگر ایرانی اگر اثر متفاوت، جسور و ساختارشکن را ببیند، آن را با استقبال گرم می‌پذیرد. با این حال، مسیر برای دیگر فیلم‌های توقیفی مانند «قاتل و وحشی» هنوز هم بسته است.

سکوت درباره دلایل عدم نمایش فیلمی که بسیاری انتظارش را داشتند و کنار گذاشتن اثر دیگری از بخش مسابقه، پیامی واضح دارد؛ در سینمای ایران، هنوز قدرت واقعی در پشت صحنه‌ها قرار دارد، نه بر روی پرده‌ها. حالا که «پیر پسر» از محدودیت‌های سانسور رها شده و مورد استقبال قرار گرفته است، این سوال مهم‌تر از همیشه به ذهن می‌رسد: چه کسانی و بر چه مبنایی تصمیم می‌گیرند کدام فیلم‌ها حق دیده شدن دارند و کدام آثار باید همچنان در سایه باقی بمانند؟