تفکر بدون زبان؟ برتری زبانی؟ از جناب خان تا فلسفه زبان
آیا زبان‌ها برهم برتری دارند و آیا بدون زبان می‌توان فکر کرد؟ پاسخ جنجالی دکتر محمودی بختیاری در برنامه ۱۰۰۱
دکتر محمودی بختیاری در ۱۰۰۱ با جناب خان و محسن کیایی درباره نظریه‌های زبان و تفکر بحث می‌کند و از برابری زبان‌ها در ساختار، معنا و قدرت ذهنی می‌گوید.
در یکی از قسمت‌های دیدنی و آموزنده برنامه «۱۰۰۱»، جناب خان با آن شیطنت همیشگی‌اش بار دیگر فضای استودیو را به‌طرز غافلگیرکننده‌ای علمی کرد! او با اشاره‌ای به محسن کیایی و یک تیکه بامزه، رو به دکتر بهروز محمودی بختیاری کرد و گفت:
«آیا ما بدون زبان می‌تونیم فکر کنیم؟!»
محسن کیایی که از شنیدن این سؤال پیچیده کمی جا خورده بود، با لبخند گفت:
«مطمئنم تو این اصطلاحات رو فقط برای ضایع کردن من حفظ کردی!»
و جناب خان خونسرد جواب داد:
«شک نکن!»
دکتر محمودی بختیاری، استاد دانشگاه و زبان‌شناس برجسته، در پاسخ به این سؤال وارد یکی از بحث‌های عمیق فلسفه زبان شد:
او با صراحت گفت:
«ما بدون زبان نمی‌تونیم فکر کنیم.»
نظریه تعیین‌گرایی زبانی یا Language Determinism
پاسخ ایشان اشاره‌ای صریح به نظریه معروف «تعیین‌گرایی زبانی» یا Language Determinism دارد؛ نظریه‌ای که می‌گوید زبان ابزار شکل‌دهنده و حتی محدودکننده‌ی تفکر است. یعنی ما فقط می‌توانیم در چهارچوب زبان‌مان بیندیشیم.
این نظریه در فرم افراطی‌اش (Strong Whorfian Hypothesis) می‌گوید اگر زبانی واژه یا ساختاری برای مفهومی نداشته باشد، آن مفهوم اصلاً برای گویشورانش قابل درک نیست.
نظریه مقابل: Mind Determinism یا تعیین‌گرایی ذهنی
از طرفی، نظریه‌ای دیگر با عنوان «تعیین‌گرایی ذهنی» می‌گوید: ذهن انسان قدرت مستقل اندیشیدن دارد و زبان فقط ابزاری برای بیان و انتقال افکار است. این نظریه بیشتر با علوم شناختی و دیدگاه‌های روان‌شناسی مدرن هماهنگ است.
دیدگاه تعادل‌گرا یا بینابینی
دکتر محمودی بختیاری گرچه در ظاهر از تعیین‌گرایی زبانی حمایت کرد، اما با ادامه بحث، نگرشی متعادل و انسانی نسبت به زبان‌ها را مطرح کرد. او به‌درستی گفت:
«هیچ زبانی چشم و ابرو نداره، پس هیچ زبانی از دیگری زیباتر نیست. هیچ زبانی قد و قامت نداره، پس رفیع‌تر نیست. هیچ زبانی مزه نداره، پس شیرین‌تر نیست.»
این جملات ساده و شاعرانه، در دل خود ردیه‌ای قاطع بر نظریات نژادمحور یا زبان‌گرای افراطی هستند که در تاریخ، برخی زبان‌ها را «برتر» یا «منطقی‌تر» می‌دانستند.
نظریه‌های افراطی زبان‌محور در تاریخ
در قرون ۱۹ و اوایل ۲۰ میلادی، برخی فلاسفه و زبان‌شناسان غربی معتقد بودند که گرامر زبان‌های هندواروپایی مانند لاتین یا آلمانی، نمایانگر برتری فکری و تمدنی‌ست. حتی تلاش می‌کردند زبان‌هایی مانند چینی یا زبان‌های بومی آفریقا و آمریکا را «ابتدایی‌تر» نشان دهند. این دیدگاه‌ها بعدها توسط زبان‌شناسان مدرن مانند نوام چامسکی، به‌شدت رد شد.
این بخش از برنامه ۱۰۰۱، با حضور دکتر محمودی بختیاری و همراهی شیرین جنابخان و محسن کیایی، تنها یک لحظه طنز نبود؛ بلکه فرصتی بود برای مطرح کردن یکی از مهم‌ترین سوالات حوزه فلسفه زبان: آیا زبان شرط اندیشیدن است یا صرفاً ابزار بیان فکر؟
و همچنین پاسخی قاطع به همه کسانی که زمانی زبان را ملاکی برای برتری یا ضعف اقوام و فرهنگ‌ها دانسته‌اند.
