تجاوز ساترا به حقوق پلتفرم‌ها و نقض حقوق مصرف‌کننده در توقیف «سووشون»
تجاوز ساترا به حقوق قانونی پلتفرم‌ها و نقض حقوق مصرف‌کننده در توقیف سریال «سووشون»
تحلیل حقوقی توقیف سریال «سووشون» و نقض حقوق پلتفرم‌ها و مصرف‌کنندگان در فضای مجازی، با تاکید بر نقش ساترا و قوانین مرتبط
او بر این باور است که عدم دریافت مجوزهای لازم، چه مجوزهای مربوط به تولید و چه مجوزهای مربوط به پخش، از سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر در فضای مجازی (ساترا)، در هیچ قانون به عنوان جرم شناخته نشده است.
نخستین سریال ایرانی شبکه نمایش خانگی، که پیش از آن بیشتر به ارائه آثار خارجی می‌پرداخت، «قلب یخی» نام داشت و به کارگردانی محمدحسین لطیفی در سال ۱۳۸۹ روی آنتن رفت. از آن زمان تاکنون، شبکه نمایش خانگی با فراز و نشیب‌های متعددی مواجه شده است، از جمله اختلاف‌نظر همیشگی میان سازمان صداوسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره نظارت بر آن. در طول این سال‌ها، شکل‌گیری سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر در فضای مجازی (ساترا)، فعالیت‌های جدی‌تر این سازمان به عنوان نهاد وابسته به صداوسیما، و درگیری‌های مداوم با فعالان این حوزه بر سر صدور مجوز، از مهم‌ترین چالش‌های فعالان شبکه نمایش خانگی بوده است. این چالش‌ها زمانی جدی‌تر شد که خبر جمع‌آوری امضا برای پس گرفتن شبکه نمایش خانگی از ساترا منتشر شد، و در نهایت با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، مسئولیت تمامی امور به عهده صداوسیما گذاشته شد. شبکه نمایش خانگی که سال‌ها درگیر محدودیت‌های ساترا بوده است، هر از گاهی با فشارهای این سازمان مواجه می‌شود که گاه تا مرز نابودی پیش می‌رود. جدیدترین اقدام ساترا، خارج کردن یکی از پلتفرم‌های فعال در این شبکه، نماوا، پس از پخش قسمت اول سریال «سووشون» به کارگردانی نرگس آبیار، اقدامی بی‌سابقه، خارج از عرف و به نظر خلاف قانون است؛ واکنش‌ها و تبعات این اقدام هنوز ادامه دارد و ممکن است مدت‌ها ادامه یابد.
یک حادثه، دو دیدگاه مخالف
روایت‌ها درباره از دسترس خارج شدن پلتفرم نماوا پس از پخش قسمت اول سریال «سووشون» به شدت متفاوت است و می‌توان آن‌ها را در دو دسته مجزا قرار داد. در یک سو، روایت نرگس آبیار، کارگردان سریال و نماینده پلتفرم نماوا، قرار دارد و در سوی دیگر، روایت ساترا، شامل روابط‌عمومی آن و همچنین معاون کاربران و تنظیم‌گری اجتماعی‌اش. در این وضعیت، عباس سیاح طاهری، معاون کاربران و تنظیم‌گری اجتماعی ساترا، اعلام می‌کند که سریال «سووشون» تنها مجوز طرح داشته است و بر اساس قوانین، باید برای فیلمنامه نیز مجوز گرفته می‌شد که این کار انجام نشده و اثر بدون مجوز ساخته شده است. در مقابل، بیانیه نماوا ادعا می‌کند که سریال «سووشون» با مجوز تولید و هزینه بالا ساخته شده و در چند مرحله مورد بازبینی نمایندگان ساترا قرار گرفته و کارشناسان این نهاد چندین بار در فرآیند نظارت حضور داشته‌اند. فارغ از اینکه کدام روایت به واقعیت نزدیک‌تر است، نکته‌ای که قابل انکار نیست، تناسب نداشتن میان جرم و مجازات است و این پرسش باقی می‌ماند که اگر فرض کنیم گروه سازنده مرتکب تخلف شده‌اند، چرا باید یک پلتفرم شامل مجموعه‌ای از سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی مجازات شود؟ همچنین، در این میان، چه‌طور حقوق کاربران این پلتفرم که برای تماشای آثار آن باید حق اشتراک بپردازند، به راحتی نادیده گرفته می‌شود؟
از اقدام غیرقانونی ساترا تا نقض حقوق مصرف‌کننده
وحید آگاه، حقوقدان، در پاسخ به سوالی درباره ارزیابی حقوقی و قانونی رویداد پیش‌آمده، به خبرآنلاین گفت: «در مورد حادثه‌ای که برای پلتفرم نماوا رخ داده، به نظر می‌رسد با دو سناریو مواجه هستیم: نخست، این رویداد به دستور سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر در فضای مجازی (ساترا)، که نهاد وابسته به صداوسیما است، صورت گرفته است. دوم، ممکن است علت وقوع این اتفاق، دستور مرجع قضایی باشد. اما در این باره نمی‌توان به طور رسمی اظهار نظر کرد، چون تنها خبر رسمی در این زمینه، خبر منتشرشده توسط خبرگزاری میزان است که به عنوان رسانه قوه قضاییه فعالیت می‌کند. در این خبر آمده است: «به دلیل عدم دریافت مجوزهای قانونی، سریال «سووشون» توقیف شده است.» همچنین ذکر شده است: «با توجه به تخلف صورت‌گرفته از سوی شبکه نمایش خانگی نماوا و امتناع آن از انجام تعهدات قانونی، این پلتفرم مسدود شده است.» بر این اساس، به نظر می‌رسد دستور مرجع قضایی در کار نبوده و این اقدام توسط ساترا انجام شده است. هرچند در پایان بیانیه ساترا درباره توقف پخش سریال «سووشون»، از اقدام به موقع و قاطع در حمایت از حاکمیت قانون و صیانت از حقوق عمومی و حکمرانی فرهنگی، قدردانی شده است.»
آگاه با توجه به این که توقیف می‌تواند قضایی باشد و توسط قوه قضاییه صورت گرفته یا اداری و توسط ساترا انجام شده باشد، چند نکته مهم را مورد توجه قرار می‌دهد. او این نکات را این‌گونه بیان می‌کند: «نکته اول، اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، که در قانون «نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی‌وبصری فعالیت‌های غیرمجاز می‌کنند» مصوب دی‌ماه ۱۳۸۶، الزامی اعلام شده است. عدم دریافت این مجوز، چه در حوزه تولید و چه در حوزه پخش، در فعالیت‌های تجاری مرتبط با تولید، توزیع، تکثیر و عرضه آثار صوتی و تصویری، جرم محسوب می‌شود و شامل فعالیت پلتفرم‌ها نیز می‌شود. اما در این قانون، عدم اخذ مجوز تولید یا پخش از سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت‌وتصویر فراگیر در فضای مجازی (ساترا) جرم‌انگاری نشده است. بنابراین، حتی اگر فرض کنیم نماوا بدون مجوز اقدام به تولید و انتشار سریال «سووشون» کرده باشد، مرتکب جرم نشده است، چون قانون در این زمینه تغییر نکرده است.
نکته دوم، ماده واحده «تعیین الزامات ساماندهی حوزه صوت‌وتصویر فراگیر» است که وظایف تنظیم‌گری، صدور مجوز و نظارت بر رسانه‌های فعال در این حوزه، شامل رسانه‌های کاربرمحور، ناشرمحور (VOD) و شبکه نمایش خانگی را به سازمان صداوسیما و ساترا محول کرده است. این مصوبه، برخلاف قانون اساسی و نیز اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، و در واقع، مقرره‌ای است که پایین‌تر از قانون قرار دارد و نمی‌تواند آن‌ها را لغو کند.
نکته سوم، فرض بر این است که ساترا مجاز به توقیف سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی باشد، ولی این حق محدود به موارد خاص است، نه برای خارج کردن یک پلتفرم کامل که شامل مجموعه‌ای از سریال‌ها و برنامه‌ها می‌شود. اقدام به حذف کامل یک پلتفرم، در واقع نقض حقوق مصرف‌کننده است و این عمل حتماً خلاف قانون است. حتی اگر ساترا بر اساس ضوابط داخلی خود اقدام کند، این ضوابط جایگاه قانونی در نظام حقوقی کشور ندارند.»
یک خطای فاجعه‌آمیز که در دولت پیشین رخ داد
این حقوقدان در پایان با اشاره به این نکته که با وجود محدودیت‌های اطلاعاتی‌مان، می‌توان نتیجه گرفت که اقدام انجام‌شده خلاف قانون است، ادامه می‌دهد: «تلاش‌های خلاف قانون که مجدداً یادآوری می‌کند، واگذاری مسئولیت صدور مجوز تولید و پخش آثار شبکه نمایش خانگی در دولت گذشته، از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ساترا، اشتباهی بزرگ و خطرناک بوده است. این اشتباه باید هر چه سریع‌تر اصلاح شود و مسئولیت آن از طریق سپردن مجدد به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در نهایت به یک نهاد مستقل صورت گیرد. به نظر می‌رسد پس از حواشی مربوط به پخش سریال «تاسیان» در فیلیمو و نیز اتفاقات امروز درباره پخش سریال «سووشون» در نماوا، پلتفرم‌ها سعی دارند ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی، موازین و خطوط قرمز را رعایت کنند، اما نمی‌خواهند زیر بار نظر ساترا بروند، که ظاهراً در حال تحمیل سلیقه خود است. در واقع، هم‌اکنون با مقاومت تنها یک پلتفرم مواجه نیستیم، بلکه با جریانی روبرو هستیم که می‌گوید من ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی کشورم را می‌شناسم و آن‌ها را محترم می‌شمارم، اما زیر بار عقاید، سلایق و ایدئولوژی تحمیلی ساترا نمی‌روم. در چنین وضعیتی، تنها زمانی ساترا می‌تواند خود را دفاع کند که اثبات کند آنچه رخ داده، بر اساس دستور مرجع قضایی بوده است. اما تاکنون شاهد نبوده‌ایم که مرجع قضایی صرفاً به خاطر یک سریال، تعداد زیادی اثر را از دسترس خارج کند. به نظر نمی‌رسد قوه عاقله، عدالت و انصاف در قوه قضاییه تصمیم به چنین اقدامی بگیرد. همچنین باید پذیرفت که نیازمندیم کلیه مجوزها حذف و فرآیند مواجهه پسینی جایگزین آن شود. در واقع، روند صدور مجوز و رویکرد پیشینی باید لغو گردد و تنها نظارت و مواجهه پسینی جایگزین آن شود. در پایان، باید گفت که علی‌رغم نامگذاری سال‌های اخیر با عناوینی حول محور «تولید» توسط رهبری نظام، آنچه در عمل رخ داده، نوعی مقابله با تولید در صنعت فرهنگ و هنر است. فراموش نکنیم حتی آثار داخلی که در پایین‌ترین سطح قرار دارند، در نهایت در منظومه فرهنگی و هنری ایران تولید شده‌اند و می‌توانند در مقابل آثار فاقد ارزش‌های فرهنگی و هنری خارجی قرار گیرند.»
