دارایی یزد، گنج رنگین کویر در مد جهان
پارچه دارایی یزد؛ گنجینه تاریخی و هنری کویر که جهان مد را تحت تأثیر قرار داد
دارایی، پارچه‌ی ۸۰۰ ساله یزدی با رنگ‌های طبیعی و هنر دست، نماد فرهنگ غنی ایران که در جهان مد امسال به نمایش درآمده است.
هفته‌های بین‌المللی مد تابستان امسال مملو از رنگ‌ها و پارچه‌های متنوع و طرح‌های خلاقانه است. این تنوع نتیجه‌ی تلاش‌های ذهن‌های نوآور و دنیای شگفت‌انگیز طراحان مد است. امسال، علیرغم پیروی اکثر طراحی‌ها از سبک‌های آزاد و رها، شاهد طراحی‌های تابستانی‌ترین مد در چند سال اخیر هستیم. یکی از ویژگی‌های برجسته در لباس‌های مد تابستانی جهان، استفاده گسترده از الیاف طبیعی و بازگشت به نقوش سنتی است.
در این میان، یک رویداد شگرف و قابل توجه رخ داده است که شاید برای جهان بی‌معنا باشد؛ حتی ممکن است برای بسیاری از ایرانیان نیز ناشناخته باشد. میان لباس‌های طراحی شده بر تن مدل‌های مشهور جهانی، پارچه‌ای رنگی با ساختاری متفاوت دیده می‌شود که ریشه در ایران دارد و به جهانیان معرفی شده است. این پارچه، «دارایی»، قدمتی تاریخی دارد و از فرهنگ و سنت ایرانی سرچشمه گرفته است، اما اکنون در هفته‌های مد جهان حضور یافته و در عرصه بین‌المللی به نمایش گذاشته می‌شود.
متأسفانه، بسیاری از ایرانیانی که در حوزه مد و لباس فعالیت ندارند، حتی نام این پارچه، که نمادی از هنر و فرهنگ باستانی کشورمان است، نمی‌دانند. حتی برخی از کسانی که در عرصه طراحی و مد فعالیت می‌کنند، از وجود این پارچه بی‌خبرند. این مقاله نگاهی است به «دارایی»، پارچه‌ای تاریخی که از دل کویر برخاسته و در هفته‌های مد جهانی حضور یافته است. اگرچه در بسیاری از نقاط جهان، این پارچه با نام «ایکات» شناخته می‌شود و ریشه در آسیای جنوب شرقی دارد، اما آنچه در کت‌واک‌ها و مجموعه‌های مد امروز دیده می‌شود، نمونه‌ای از پارچه یزدی ایرانی است که با دست و در فرآیندی پیچیده ساخته و پرداخت می‌شود.
تنیدگی نخ و رنگ بر تن انسان‌ها
قصه زنی هنرمند که با طراحی بر روی پارچه‌های منسوخ کویر، آن را دوباره زنده کرد
مهدیه زبرجدی، زن کویری از دیار یزد، پنج سال است که برند «داراپوش» را راه‌اندازی کرده تا بخشی از تاریخ غنی این شهر را حفظ کند. او اولین‌بار در صندوق مادربزرگش، پارچه‌ای رنگی دید که با دیگر پارچه‌های رنگی که تا آن زمان دیده بود، تفاوت داشت. این پارچه، که بعدها متوجه شد قدمتی بیش از صندوقچه مادربزرگ و به اندازه تاریخ دارد، «دارایی» نام داشت. این آشنایی اولیه بود، اما سال‌ها طول کشید تا زندگی او با تار و پود دارایی گره بخورد و این مفهوم در مسیر زندگی‌اش نقش اصلی را ایفا کند.
او تحصیلات خود را در رشته ریاضی آغاز کرد و در دانشگاه در رشته فیزیک ادامه داد، اما تنها تا مقطع کاردانی توانست ادامه دهد و دانشگاه را ترک کرد. روزی هنگام عبور از خیابانی در زادگاهش، با آگهی پذیرش دانشجوی طراحی و دوخت در دانشگاه علمی و کاربردی مواجه شد؛ این اولین قدم او بود. او در خانواده‌ای هنرمند بزرگ شده بود.
مادرش قالیبافی می‌کرد، مادربزرگش گلدوزی، منجوق‌دوزی و قلاب‌بافی را به شکل هنرمندانه انجام می‌داد و او را از کودکی با این هنرهای دستی آشنا کرده بود. مهدیه همچنین خیاطی را می‌دانست و تمام این علاقمندی‌ها و مهارت‌ها او را در دانشگاه نسبت به دیگران متمایز می‌کرد. در نهایت، تصمیم گرفت زندگی تازه‌اش را با پارچه‌های قدیمی و ارزشمند مادربزرگش در یزد آغاز کند و به سراغ یکی از قدیمی‌ترین پارچه‌های این شهر برود. اکنون او برند خودش را دارد و لباس‌هایی با پارچه‌های دارایی طراحی می‌کند، تا علاوه بر هنر طراحی و دوخت، بخشی از تاریخ یزد که در حال فراموشی است را زنده نگه دارد.
رنگی که بر پارچه نشست و از میان خاک بیرون آمد.
مهدیه زبرجدی درباره پارچه دارایی می‌گوید: «تاریخچه دارایی به حدود ۸۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این پارچه‌ای سرشار از رنگ است که در شهر کویری یزد، با ساختمان‌های کاهگلی بی‌رنگ، برای زنده‌سازی و روح‌بخشی به فضا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از زمان‌های قدیم، مردم یزد برای افزودن رنگ و زندگی به محیط‌هایشان، اغلب از پنجره‌های رنگی بهره می‌بردند یا پارچه دارایی را به عنوان پرده بر روی پنجره‌های خود آویزان می‌کردند. اعتقاد داشتند این پارچه حتی حشرات را نیز از آن‌ها دور می‌کند.»
چه دلیلی دارد که به دارایی اشاره کنیم؟
او که پایان‌نامه دانشگاهش را درباره تاریخچه این نوع پارچه نوشته است، در مورد علت نام‌گذاری آن می‌گوید: «این نام از یک سنت قدیمی در یزد سرچشمه می‌گیرد. به دلیل نوع رنگرزی و بافت، این پارچه در گذشته گران‌قیمت محسوب می‌شده است. هر دختری که در جهیزیه‌اش برای خانه شوهر، این پارچه را داشت، یا برای دوخت پرده یا لحاف استفاده می‌کرد، به او گفته می‌شد دختر دارایی. بنابراین، نام این پارچه را دارایی نهادند که نشان‌دهنده دارا بودن آن است.»
نقشی که بر تار نقش می‌بندد، نه بافت.
صاحب برند «داراپوش» درباره تفاوت پارچه دارایی توضیح می‌دهد: «این پارچه دارای رنگرزی و بافت منحصر به فردی است که مخصوص شهر یزد است. نخ‌ها قبل از بافت، در حالت خام، پیچیده می‌شوند و به صورت دستی با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی می‌شوند. پس از خشک شدن، این نخ‌ها روی دار قالی قرار می‌گیرند و بافته می‌شوند.»
او همچنین می‌افزاید: «یکی دیگر از ویژگی‌های این پارچه این است که نخ‌ها هنگام بستن به دار یا در فرآیند بافت، بر اساس طرح یا نظم خاصی کنار هم قرار نمی‌گیرند. در واقع، طراحی در زمان رنگ‌آمیزی نخ و پیچاندن و تاب دادن آن‌ها انجام می‌شود.» درباره تاریخچه استفاده از این پارچه در یزد، او می‌گوید: «دارایی هرگز برای لباس استفاده نمی‌شد. اولین کسی که از این پارچه برای لباس بهره برد، من بودم. در آن زمان، تعداد کمی از افراد با این پارچه آشنا بودند. هنوز هم تعداد معدودی آن را می‌شناسند و از آن برای پرده، کوسن یا لحاف استفاده می‌کنند.»
مبارزه برای حفظ دنیای رنگ‌ها و جلوگیری از فراموشی آن‌ها
مهدیه که در صفحه اینستاگرام خود طراحی و دوخت لباس‌هایش را با پارچه دارایی برای سفارش و فروش عرضه می‌کند، معتقد است که ناشناخته بودن این پارچه دلیل بر خاص‌پسند بودن آن است: «این پارچه مخصوص مشتریان خاص خودش است. شاید کمتر از ۲۰ درصد مردم جامعه به این پارچه علاقه‌مند باشند، در حالی که بقیه افراد به دنبال پارچه‌های ساده و تک‌رنگی هستند که در بازار رایج است.
این ناشناخته بودن باعث شده است که دارایی در میان مردم کمتر شناخته شود و حتی یزدی‌ها هم آن را ندانند. دارایی در حال فراموشی است. من تلاش می‌کنم با کارم دوباره این پارچه را به مردم معرفی کنم. هدف اصلی من همیشه این بوده که زنان را به پوشیدن لباس‌های رنگی تشویق کنم. لباس‌های رنگی شادی و سرزندگی را به همراه دارند؛ و وقتی زنان لباس‌های رنگی می‌پوشند، احساس شادی بیشتری می‌کنند، و این شادی در جامعه نیز منعکس می‌شود.
کار من تنها محدود به دوخت لباس نیست؛ چون هنوز پذیرش این میزان رنگ در لباس برای همه قابل قبول نیست، از دارایی در دوخت پرده هم بهره می‌گیریم. علاوه بر آن، کارهای جدیدتری نیز انجام می‌دهم، مانند طراحی و دوخت کوسن با این پارچه که می‌تواند برای مردم جذاب باشد.»
چین به عنوان یک رقیب در حوزه صنعت دارایی شناخته می‌شود.
زبرجدی می‌گوید هنوز هم در یزد سنت بافت این نوع پارچه گران‌قیمت وجود دارد. او توضیح می‌دهد که رنگرزی و فرآیند بافت این پارچه به صورت دستی انجام می‌شود، و به همین دلیل قیمت آن بالا است. چند کارگاه در یزد باقی مانده‌اند که همچنان به روش سنتی دارایی می‌بافند. البته، چین نیز پارچه‌هایی مشابه دارایی تولید و به بازار عرضه کرده است. بخشی از این پارچه‌های چینی با قیمت ارزان‌تر وارد ایران می‌شوند، اما نوع پارچه چینی تفاوت قابل توجهی با دارایی دارد؛ زیرا در فرآیند تولید آن‌ها کاملاً صنعتی و با دستگاه انجام می‌شود.
آیا کت‌واک‌های اروپا به عنوان دارایی محسوب می‌شوند یا یک نوع ایکات هستند؟
او از حضور این نوع پارچه در مد تابستان برندهای معتبر جهانی آگاه است، اما مطمئن نیست که این پارچه همان دارایی یزدی باشد که در طراحی‌های معروف جهان مورد استفاده قرار گرفته است. «احتمالاً این پارچه دارایی نیست؛ بیشتر به نظر می‌رسد که همان «ایکات» باشد. ایکات نوعی پارچه است که شباهت زیادی به دارایی دارد و در کشورهای جنوب شرق آسیا بافته می‌شود، هرچند تفاوت‌هایی نیز با پارچه‌های یزد دارد. هر دو نوع پارچه در فرآیند رنگرزی شباهت‌هایی دارند، اما دستگاه‌های مورد استفاده در یزد بر روی پایه قرار دارند.»
برای بافت دارایی از دست برای رد کردن پود و از پا برای فشردن پدال و جابه‌جایی تارها استفاده می‌شود، در حالی که دستگاه ایکات بر روی زمین قرار می‌گیرد و بافت به صورت دستی انجام می‌شود. علاوه بر این، تنوع رنگی پارچه‌های یزد، به ویژه آن‌هایی که از رنگ‌های طبیعی بهره می‌برند، بسیار بیشتر است نسبت به تنوع رنگی پارچه‌های ایکات که معمولاً تنها در دو یا سه رنگ بافته می‌شود. بنابراین، با توجه به تنوع رنگ‌ها در پارچه‌های یزد، می‌توان از میزان اصالت دارایی بودن یا نبودن آن در مقایسه با پارچه‌های اروپایی قضاوت کرد.
دارایی، نوری رنگارنگ از هشتصد سال پیش است.
پارچه دارایی تنها پارچه‌ای است که قبل از بافت، نخ‌های آن به صورت دستی رنگ‌آمیزی می‌شود. فرآیند رنگ‌آمیزی این پارچه شباهت زیادی به تکنیکی دارد که امروزه در فضای مجازی برای رنگ کردن تی‌شرت یا لباس‌ها مشاهده می‌کنید. زمانی که به شما توصیه می‌شود لباس را پیش از رنگ کردن تاب دهید، قسمتی از آن را رنگ کنید و قسمت دیگر را به رنگ اصلی باقی بگذارید؛ در نتیجه، پس از خشک شدن لباس، تصویر رنگ‌های نامنظم و بهم‌ریخته‌ای شکل می‌گیرد که جذابیت خاصی دارد.
در حقیقت، دارایی، نمونه‌ای از تکنیک رنگرزی است که در آن رنگ‌پاشی بر روی نخ‌های خام انجام می‌شود، نه بر روی پارچه کامل. نخ‌ها پس از تابیدن و رنگ‌پذیری، خشک می‌شوند و به نخ‌هایی با طیف رنگی متنوع تبدیل می‌گردند که در کنار هم، ظاهری بی‌نظیر و منظم اما در عین حال هنرمندانه و جذاب ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، هیچ دو قطعه پارچه دارایی دقیقا مشابه یکدیگر نیستند. این نوع رنگرزی، که پس از آن پارچه‌های طراحی شده ساخته می‌شود، مختص شهر یزد در ایران است و قدمتی بالغ بر ۸۰۰ سال دارد.
ایکات، دارایی آسیایی با ویژگی‌های منحصر به فرد خود
در کشورهای جنوب شرق آسیا نمونه‌ای مشابه دارایی وجود دارد که نام متفاوتی دارد. «ایکات» که ریشه مالایی دارد و به معنای بستن، گره زدن یا پیچاندن است، نام آشنایی برای این نوع پارچه است که در سطح جهانی شناخته شده است. البته باید توجه داشت که ایکات با دارایی ایرانی تفاوت‌هایی دارد؛ در دارایی، نخ‌های رنگ شده بر تارهای قالی قرار می‌گیرند، در حالی که در ایکات، نخ‌های رنگ شده بر پود قرار می‌گیرند.
دستگاه دارایی به صورت نشسته بر پایه‌ای قرار دارد و با هماهنگی دست و پا عمل می‌کند، در حالی که دستگاه ایکات بافی بر روی زمین خوابیده و تنها از دست برای بافت بهره می‌برد. تارهای رنگی دارایی نقش و نگار را بر پود سفید ایجاد می‌کنند، و در نتیجه، بافنده نه تنها برای نتیجه نهایی طراحی ندارد بلکه نمی‌داند پارچه‌ای که از دستگاه خارج می‌شود چه شکل و طرحی خواهد داشت. در مقابل، ایکات با رنگ کردن پود، بخش‌هایی از طراحی پارچه را شخص بافنده دخیل می‌کند و نقش مهمی در نتیجه نهایی ایفا می‌کند.
رنگی از دل کویر به رنگ زمین‌سفید
شهر یزد مهد این پارچه است. دارایی تنها یک نوع پارچه نیست، بلکه نمادی است از تاریخ و فرهنگی غنی که در دل این شهر کویری جای گرفته است. مردم یزد از دیرباز برای افزودن رنگ و زندگی به فضای خشک و بی‌روح کویر، به رنگ‌ها پناه می‌بردند. آنان این روش‌های خاص رنگرزی و پارچه‌بافی را ابداع کردند تا روحی رنگین و زنده به زندگی روزمره خود ببخشند. دارایی بر پنجره‌ها آویخته می‌شد تا تابش خورشید، ردهای رنگین بر دیوارها و فضاهای داخلی ایجاد کند. همچنین، این پارچه‌ها در جهیزیه عروس‌ها جای می‌گرفتند و رنگ و زندگی را به خانه‌های نو وارد می‌کردند.
دارایی از طرف دختران وام گرفته شد.
نام این پارچه از یک رسم قدیمی در یزد نشأت می‌گیرد. در بین مردم یزد، رسم بر این بود که در جهاز عروس، لحاف و پرده‌ای از پارچه‌ای خاص به عنوان دارایی قرار می‌دادند. این پارچه به دلیل رنگ‌آمیزی منحصر به فرد و بافت خاص آن، گران‌قیمت محسوب می‌شد. حضور چنین پارچه‌ای در جهاز هر دختر نشان‌دهنده ثروت و دارایی او بود؛ به همین دلیل، این نوع پارچه را «دارایی» نامیدند، که نمادی از مالکیت و ثروت است.
جهانی پر از رنگ، که هنری از جنس نخ و تار بافته شده است
ایران سرزمینی پر از رنگ‌ها است؛ رنگ‌هایی متنوع که در طول تاریخ ما، چه در معماری، چه در نقاشی و حتی در پارچه‌هایمان، حضور داشته‌اند. تنوع رنگی ما در مقایسه با دیگر نقاط جهان بی‌نظیر است. گستردگی پوشش طبیعی این سرزمین و دانش ایرانیان در بهره‌گیری از مواد طبیعی برای مصارف دارویی و رنگرزی، ما را در رشته‌های مختلف از دیگران متمایز ساخته است. این دارایی ارزشمند، نتیجه تلفیق دانش و هنر ایرانی است و هنوز هم در کوچه‌های شهر یزد، هرچند کم‌نظیر و آرام، اما زندگی می‌کند.
