بنیان‌گذار مرمت علمی بناهای تاریخی ایران؛ زندگی، آثار و میراث ماندگار باقر آیت‌الله زاده شیرازی

باقر آیت‌الله زاده شیرازی بنیان‌گذار رشته مرمت علمی بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی در ایران و از مؤسسان سازمان میراث فرهنگی کشور است. بناهای تاریخی ایران تنها مجموعه‌ای از خشت و گل نیستند؛ بلکه موجوداتی زنده و کهن هستند که با احساسات و عواطف درونی معماران خود زندگی می‌کنند. این بناها نیازمند مراقبت و نگهداری مداوم هستند. فردی که عمر خود را صرف مراقبت و بهبود وضعیت این آثار ارزشمند کرد، باقر آیت‌الله زاده شیرازی بود.

آیت‌الله زاده شیرازی چه کسی است؟

آیت‌الله زاده شیرازی، مؤسس حوزه مرمت علمی بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی در ایران و یکی از بنیان‌گذاران سازمان میراث فرهنگی کشور، فردی است که نقش مهمی در حفظ و احیای میراث فرهنگی ایفا کرده است. او که از نوادگان سید محمدحسن حسینی شیرازی، معروف به میرزای شیرازی، مرجع تقلید شیعه، است، در سال ۱۳۱۵ در نجف به دنیا آمد. تحصیلات او شامل فارغ‌التحصیلی در رشته ریاضی از دبیرستان دارالفنون و کسب مدرک کارشناسی ارشد در معماری از دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران می‌باشد. موضوع پایان‌نامه کارشناسی ارشد او طرح پیشنهادی کانون اصلاح و تربیت اطفال بزهکار بود.

در سال ۱۳۴۳، برای ادامه تحصیل عازم ایتالیا شد و در سال ۱۳۵۰ (۱۹۷۱ میلادی) با کسب نمره عالی، مدرک دکترای خود را در رشته مطالعه و مرمت بناها و بافت‌های تاریخی از دانشکده معماری دانشگاه رم دریافت کرد. عنوان پایان‌نامه دکترای او، پروژه احیای بازار تاریخی اصفهان بود که تحت راهنمایی معمار مشهور ایتالیایی، دکتر دِ آنجلیز، تدوین شد.

فعالیت‌های آیت الله زاده شیرازی

از جمله فعالیت‌های بین‌المللی آیت‌الله زاده شیرازی می‌توان به انجام مطالعات و تهیه گزارش‌های علمی درباره سه شهر اسلامی در اندونزی اشاره کرد؛ این شهرها شامل منطقه حفاظت‌شده تاریخی کدوس، دماک و چریبون در سال ۱۹۷۵. همچنین، ایشان در ارزیابی و کارشناسی شهر سمرقند در ازبکستان در سال ۲۰۰۲ نقش داشته است تا این شهر در فهرست میراث جهانی ثبت شود. علاوه بر این، در سال ۲۰۰۳، ایشان مجموعه فرهنگی تاریخی احمد یسوی در ترکستان قزاقستان را ارزیابی و کارشناسی کرده‌اند.

آموزش در مؤسسات آموزش عالی کشور

در طول زندگی حرفه‌ای خود، ایشان در دانشگاه‌های متعددی از جمله دانشگاه تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه هنر اصفهان، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دانشگاه علم و صنعت و دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی به مدت سی سال در زمینه تربیت نیروی متخصص در حوزه‌های معماری، مرمت، باستان‌شناسی و پژوهش هنر فعالیت داشتند. نتیجه این تلاش‌ها، تألیف و راه‌اندازی ۱۳۰ رساله در مقاطع کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری است.

باقر آیت‌الله زاده همچنین به عنوان مدرس و مؤسس رشته کارشناسی مرمت و احیای بناهای تاریخی در مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی فعالیت کرده است. ایشان از بنیان‌گذاران نخستین دانشکده مرمت بناها و بافت‌های تاریخی در پردیس اصفهان (دانشگاه فارابی، دانشگاه هنر اصفهان کنونی) بودند و در تدوین دروس رشته کارشناسی ارشد تاریخ معماری و شهرسازی ایران با دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشتند.

در سال ۱۹۸۰ میلادی، ایشان به‌خاطر ارائه و اجرای طرح مرمت، حفاظت و احیای بناهای تاریخی چهل‌ستون، عالی‌قاپو و هشت‌بهشت در شهر اصفهان، جایزه بین‌المللی Award for Architecture را دریافت کردند. در این پروژه، شیرازی به عنوان طراح و مدیر پروژه در سازمان ملی حفاظت آثار باستانی همکاری نزدیکی با مؤسسه شرق‌شناسی ایتالیا داشت. این جایزه به دلیل انجام کار حفاظتی دقیق و گسترده، همراه با گزارش‌های پژوهشی منتشر شده، به ایشان اعطا شد. نتیجه این طرح، گسترش دانش معماری ایرانی و آموزش کارشناسان و هنرمندان متخصص بود که در سال‌های بعد، از تجربیات کسب‌شده در مرمت و احیای بناهای متعدد در اصفهان و سایر شهرهای ایران بهره‌مند شدند.

این استاد معماری ایرانی، آثار زیادی در قالب

• تالیف مجموعه مقالات کنگره «تاریخ معماری و شهرسازی ایران» در اسفند ماه ۱۳۷۴
• مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران که در فروردین ۱۳۷۸ برگزار شد.
• کتاب‌های «عمارت مسعودیه» و «اصفهان، شهر نور» از آثار او هستند.

آیت‌الله زاده شیرازی بنیان‌گذار، مدیر مسئول و عضو هیئت تحریریه فصلنامه اثر، که وابسته به سازمان میراث فرهنگی کشور بود، بود. این مجله در سال ۱۳۷۸ توسط وزارت فرهنگ و آموزش عالی به درجه علمی-ترویجی ارتقاء یافت و در حال حاضر دارای درجه پژوهشی است. هدف از انتشار این مجله فراهم آوردن فضایی برای فعالان حوزه میراث فرهنگی کشور بود تا بتوانند نتایج تلاش‌ها و تحقیقات خود را منتشر کنند. در طول ۴۱ شماره، حدود شش هزار صفحه محتوا در زمینه‌های ادبیات معماری، شهرسازی، باستان‌شناسی و هنر ایرانی منتشر شده است.

پس از بیش از چهار دهه تلاش بی‌وقفه برای حفظ و احیای هویت ایرانی، آیت‌الله زاده شیرازی در روز یکشنبه بیست و هشتم مرداد ۱۳۸۶ درگذشت. متن وصیت‌نامه او به شرح زیر است:

به نام خداوند

همه به سوی او بازمی‌گردیم

سپاس بی‌نهایت خداوند را که مرا به راهی که دوست داشتم هدایت کرد و هرچه دارم از او است. همسری خداشناس و فهیم دارم و فرزندانی که هر یک عطر و بویی اصیل از وجودشان برخاسته است، و از خداوند امید دارم که از هدایت آنان محروم نکنم.

سپاس و ستایش خداوند را که در وجودم توانایی داد تا در راه خدمت به او باقی بمانم و هر آنچه انجام می‌دهم با عشقی است که در وجودم جاری است و بی‌تردید منشا آن خواست و رحمت بی‌نهایت او است.

خدا را سپاس می‌گویم که عشق به زندگی در من شعله‌ور است و آرزوی دیدار او را همواره در دل دارم، دو نیرویی که مکمل یکدیگر هستند و خداوند به بندگانی که دوست دارد، عطا می‌فرماید.

جز آرزوی سعادت، سلامت و عاقبت‌به‌خیری خانواده عزیز و دوست‌داشتنی‌ام، چیزی ندارم. تصور می‌کنم از دارایی‌های دنیا، آنقدر باقی بگذارم که انشاالله بتواند نیاز هر کسی را که ادعای طلب از من دارد، برآورده کند. همسر عزیزم، رضا و حامد و فرزاد، هر طور که می‌دانند، عمل کنند. در زندگی‌ام جز کار خیر انجام نداده‌ام و این را نعمتی از جانب خدا و نتیجه دعای خیر پدر و مادرم می‌دانم. باور دارم که هیچ‌گاه قصد بدی نداشتم و اگر بی‌اطلاع عملی انجام داده‌ام، از خداوند طلب بخشش می‌کنم.

خداحافظ، باقر آیت‌الله زاده شیرازی

تاریخ: ۱۳۷۹/۰۸/۲۰، تهران

برابر سیزدهم شعبان ۱۴۲۱ هجری