معماری بی‌نظیر آرامگاه عطار نیشابوری: تاریخچه، تغییرات و زیبایی‌های معماری ایرانی-اسلامی

امروز، بیست و پنجم فروردین ماه، روز بزرگداشت شاعری است که یکی از پرکارترین شاعران ایرانی به حساب می‌آید. بر اساس نظر عارفان، او در زمینه عرفان از جایگاهی بلند برخوردار بوده است؛ چنانکه مولوی، شاعر و عارف مشهور ایرانی، درباره او می‌گوید:

هفت شهر عشق را عطار گشت

ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم

در ادامه این مطلب، به بررسی آرامگاه عطار نیشابوری و روند بازسازی و ساخت آن در طول سال‌های مختلف خواهیم پرداخت.

عطار نیشابوری یکی از شاعران و عارفان برجسته ایران در قرن ششم هجری است که آثار ارزشمندی در زمینه شعر و تصوف از خود به جای گذاشته است. او با اشعار پرمحتوا و روح‌نواز خود، تأثیر زیادی بر ادبیات فارسی و فرهنگ اسلامی گذاشت. عطار نیشابوری در شهر نیشابور زاده شد و در طول زندگی‌اش به سفرهای فراوانی رفت و در مسیر کسب معرفت و شناخت، تجربیات زیادی کسب کرد. آثار او شامل دیوان شعری، منطق‌الطیر و تذکره‌الاولیاء است که هر کدام به نوعی بازتاب دهنده دیدگاه‌های عارفانه و فلسفی او هستند. این شاعر بزرگ، به خاطر توانایی در ترکیب حکمت، عشق و تصوف، همواره مورد احترام و تحسین قرار دارد و میراث ارزشمندی برای نسل‌های بعدی به جای گذاشته است.

فریدالدین عطار نیشابوری، شاعر و عارف ایرانی، در حدود سال ۵۴۰ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۶۱۸ هجری درگذشت. همان‌طور که از نامش برمی‌آید، او در نیشابور صاحب دکانی عطاری بود. عطار که آموزش‌های داروسازی و عرفان را از شیخ مجدالدین بغدادی فرا گرفته بود، به فعالیت در زمینه عطاری و درمان بیماران مشغول بود. از آثار مشهور و زبانزد او می‌توان به «تذکرة‌الاولیا» و «منطق‌الطیر» اشاره کرد. او در جریان حمله مغول به نیشابور کشته شد.

اگر بمیری، در میان زندگی عطارگونه‌ات

مرگ همانند زندگی، با شدت و عظمت ظاهر می‌شود

«عطار نیشابوری»

دوره‌های تاریخی ساخت آرامگاه عطار

آرامگاه عطار نیشابوری، بنایی تاریخی است که در دوره تیموری توسط امیر علیشیر نوایی بر روی قبر عطار نیشابوری ساخته شد. در دوران پهلوی دوم، این آرامگاه به طور کامل مرمت شد و در دهه ۷۰ نیز مرمت مختصری بر آن انجام گرفت. این مکان در محله باستانی شادیاخ، در خیابان عرفان نیشابور قرار دارد و هر ساله میزبان علاقه‌مندان به ادبیات، معماری و فرهنگ ایرانی است.

در ابتدا، آرامگاه عطار ساختاری ساده و کوچک داشت و در اواخر دوره تیموریان رو به خرابی گذاشته بود. تا اینکه امیر علیشیر نوایی، وزیر نیکوکار سلطان حسین بایقرا در سده نهم هجری، اقدام به ساختن بنایی زیبا بر روی آرامگاه کرد. در دوره قاجاریه، نیرالدوله والی خراسان که قصد داشت بقعه‌ای بر مزار عطار بنا کند، دستور داد، اما به دلیل ناآرامی‌های سیاسی و بازگشت به تهران، این پروژه ناتمام ماند و ظاهراً همان بنای قدیمی بر جای ماند.

ساختار فعلی آرامگاه عطار نیشابوری

بنای فعلی آرامگاه شامل هشت ضلع و گنبدی پوشیده از کاشی‌کاری است و دارای چهار در ورودی می‌باشد. در نمای خارجی ساختمان، چهار غرفه کاشی‌کاری شده قرار گرفته است. در مرکز بقعه، قبر عطار و یک ستون هشت ضلعی به ارتفاع سه متر قرار دارد.

در گذشته، بقعه آرامگاه عطار آجری، ساده و فرسوده بود، اما در سال 1314، انجمن آثار ملی اقدام به بازسازی آن کرد و با کاشی‌کاری و مرمت تزیینات، آن را زیباتر ساخت. همچنین، محوطه‌ای دلنشین و سبز در کنار بقعه ایجاد شد تا فضایی مناسب و در شأن او و کمال‌المک، نقاش مشهور ایرانی، فراهم آورد. آرامگاه کمال‌المک، که طراحی آن بر عهده استاد هوشنگ سیحون است، در فاصله نزدیکی از این بنا و در همان محوطه قرار دارد. طراحی این بنا با هماهنگی با آرامگاه عطار نیشابوری، نقش مهمی در تأکید بر ارزش‌های فرهنگی و هنری ایران ایفا می‌کند.

جزئیات فنی و ساختاری آرامگاه عطار

کاشی‌کاری‌های گنبد عطار با طرح‌های گل و بوته، نقوش هندسی و کتیبه‌های کوفی و معلقی به رنگ‌های سبز، زرد، لاجوردی و سفید تزئین شده است. بر روی بدنه خارجی این بنا، چهار ایوان ورودی ساخته شده است.

فضای داخلی آرامگاه، شکل ضلعی دارد. سنگ مزار عطار از نوع سنگ افراشته سیاه است که بر روی آن اشعاری به خط ثلث نگاشته شده است. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و چند بیت شعر که بر روی گچ نوشته شده‌اند، زیر گنبد قرار دارند و زینت‌بخش فضا هستند.

با وجود تغییرات و تحولات زیادی که در طول زمان در این آرامگاه رخ داده است، این بنا همچنان سبک معماری خود را حفظ کرده و به عنوان یک اثر زیبا و شاخص معماری ایرانی ـ اسلامی باقی مانده است.

در پایان

در این مقاله تلاش کردیم با مروری بر تاریخ و روند بازسازی، ساخت و اجرای آرامگاه شاعر بزرگ ایران، عطار نیشابوری، به بررسی آن بپردازیم. شما چه آثار و بناهای با معماری ایرانی-اسلامی را می‌شناسید؟