راز موفقیت سینمای ترکیه در بازار جهانی
چرا سینمای ترکیه از ایران در بازار جهانی پیش افتاده است؟ رازهای موفقیت صنعت سریال‌سازی ترکیه
راز موفقیت سریال‌های ترکیه در بازار جهانی، واقع‌گرایی، روایت‌های جذاب و حمایت بخش خصوصی است. ایران باید از این مدل بهره‌مند شود.
چند سال پیش، سریال‌های ایرانی در کشورهای همسایه مخاطبان زیادی داشتند و صنعت سینمای ترکیه در مرحله آزمایش و خطا بود. اما اکنون، وضعیت معکوس شده است. در تلویزیون‌های خاورمیانه، بالکان و حتی آمریکای لاتین، نام‌هایی مانند «عشق ممنوع»، «حریم سلطان» و «چوکور» بیشتر شناخته شده‌اند تا «یوسف پیامبر» یا «شهرزاد».
ترکیه در کمتر از ده سال توانسته است خود را به عنوان دومین صادرکننده بزرگ سریال در جهان معرفی کند، پس از ایالات متحده. بر اساس آمار وزارت فرهنگ ترکیه، درآمد حاصل از صادرات سریال‌های این کشور در سال گذشته از ۶۰۰ میلیون دلار فراتر رفته و در بیش از ۱۵۰ کشور پخش می‌شوند.
در مقابل، ایران هنوز شبکه توزیع رسمی و گسترده‌ای برای صادرات فرهنگی ندارد. این در حالی است که ظرفیت‌های بالقوه ایران، چه از نظر لوکیشن‌ها و چه از نظر نیروی انسانی، بسیار بیشتر از ترکیه است. اما این رشد چگونه رخ داد؟ چرا ترکیه توانست در بازار جهانی سرگرمی به یک برند منطقه‌ای تبدیل شود و ما همچنان در جای خود مانده‌ایم؟
ترکیه؛ هالیوود شرقی در منطقه مدیترانه
صنعت تولید سریال در ترکیه دیگر تنها به عنوان یک فعالیت تلویزیونی محسوب نمی‌شود، بلکه به عنوان یک صنعت اقتصادی و تجاری در آمده است. تهیه‌کنندگان خصوصی، کارگردانان جوان و شبکه‌های متنوع تلویزیونی با هم همکاری می‌کنند تا زنجیره‌ای از تولید، تبلیغ و پخش را ایجاد کنند که بر مبنای رقابت واقعی استوار است. در هر پروژه، بازار جهانی در نظر گرفته می‌شود و سازندگان از همان ابتدا به این نکته توجه دارند که تماشاگران تنها در شهرهای بزرگ ترکیه نیستند، بلکه در قاهره، بخارست، دبی و حتی بوئنوس آیرس نیز منتظر دیدن این سریال‌ها هستند.
در طراحی قاب‌بندی‌ها، انتخاب موسیقی و لباس بازیگران، نگاه جهانی و قابل فهم برای فرهنگ‌های مختلف در نظر گرفته می‌شود. این در حالی است که در تمامی این انتخاب‌ها، نیم نگاهی به صنعت گردشگری ترکیه وجود دارد و هر سریال در واقع نقش یک دعوت‌نامه برای سفر و آشنایی با فرهنگ و شهرهای ترکیه را ایفا می‌کند. یک تهیه‌کننده ترک در این باره گفته است: «ما تنها داستان نمی‌گوییم؛ بلکه ترکیه را معرفی می‌کنیم. هر اپیزود، یک کارت‌پستال فرهنگی از کشور ماست.» این رویکرد باعث شده است که سریال‌های ترکیه به نوعی «برند ملی» تبدیل شوند، همان‌طور که هالیوود برای آمریکا این نقش را ایفا می‌کند.
داستان جهانی درباره نگرانی‌های محلی
در جوهره موفقیت ترکیه، یک اصل ساده نهفته است: روایت‌های محلی با زبانی جهانی. این داستان‌ها درباره عشق، خانواده، ساختارهای اجتماعی و تضاد نسل‌ها هستند؛ موضوعاتی که در سراسر جهان قابل لمس و درک‌اند. نویسندگان ترک این مفاهیم را در قالبی از سنت و مدرنیته بازگو می‌کنند، بدون اینکه هیچ‌کدام را کنار بگذارند. اما برای بیننده ایرانی که سینمای ترکیه را عمدتاً از طریق شبکه جم دیده است، تصویری ناقص و محدود از این سینما شکل می‌گیرد و بخش‌های متنوع آن نادیده گرفته می‌شود.
این تنوع در روایت و منظرهای سینمای ترکیه، هم مخاطب سنتی را جذب می‌کند و هم نسل جوان را، در حالی که در تلویزیون ایران بسیاری از این موضوعات یا مطرح نمی‌شوند یا تنها به صورت نمادین روایت می‌گردند. ترکیه همان راهی را پیمود که کره جنوبی در حوزه سینما و موسیقی طی کرد؛ یعنی تلفیق فرهنگ بومی با استانداردهای جهانی. سریال‌ها به زبان ترکی ساخته می‌شوند، اما اصول درام‌نویسی، تدوین و بازیگری در سطح جهانی قرار دارند. دیالوگ‌ها نیز به گونه‌ای طراحی شده‌اند که با زیرنویس‌های مختلف، ساده و قابل فهم باشند.
تصویرگری زندگی واقعی
یکی از ویژگی‌های برجسته در سریال‌های ترکیه‌ای، واقع‌گرایی بصری آن‌ها است. تصویربرداری‌ها در خیابان‌های واقعی، خانه‌های اصیل و شهرهای زنده انجام می‌گیرد. شهر استانبول، با تمام تضادهایش، به‌نوعی شخصیت داستانی است که از برج‌های مدرن گرفته تا کوچه‌های قدیمی، در کنار هم قرار دارند. این رویکرد واقع‌گرایانه باعث شده است تماشاگران احساس نزدیکی بیشتری با سینمای ترکیه داشته باشند و لوکیشن‌های فیلم‌ها بعدها به جاذبه‌های گردشگری محبوب تبدیل شوند.
برای نمونه، عمارت معروف در سریال «عشق ممنوع» اکنون یکی از پربازدیدترین مکان‌های گردشگری در استانبول است. در ایران نیز، سریال‌هایی مانند «شهرزاد» و «زیرخاکی» نشان دادند که اگر جزئیات تصویری و لوکیشن‌ها با دقت انتخاب و اجرا شوند، استقبال زیادی صورت می‌گیرد. اما متأسفانه، اجرای چنین پروژه‌هایی هنوز به صورت پایدار و منسجم در کشور ما رایج نشده است.
وظیفه و تأثیر سرمایه‌گذاران و پلتفرم‌های جهانی
موفقیت سریال‌های ترکیه‌ای بدون حضور پلتفرم‌ها و شبکه‌های خصوصی امکان‌پذیر نبود. کانال‌هایی مانند Star TV، ATV، Kanal D و پلتفرم‌هایی نظیر BluTV و Netflix Turkey نقش مهمی در حفظ بازار داخلی و ارتقای استانداردهای فنی تولید داشتند. از سال ۲۰۱۶، نتفلیکس دفتر خود را در استانبول افتتاح کرد و شروع به تولید مشترکات نمود.
این همکاری‌ها منجر به ارتقای سطح فنی و روایت‌های سریال‌های ترکیه‌ای در سطح جهانی شد. در ایران، پلتفرم‌های داخلی نیز توسعه یافته‌اند، اما با محدودیت‌های زیادی روبرو هستند. نبود رقابت واقعی و دشواری در بازگشت سرمایه برای پروژه‌های بزرگ، باعث شده است که سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با احتیاط عمل کنند و کمتر به پروژه‌هایی که پتانسیل جهانی شدن دارند، وارد شوند.
بازسازی فرهنگی به جای تکرار
در سریال‌های ترکیه‌ای، تلاش می‌شود ارزش‌های سنتی با زبان معاصر بازتعریف شوند. خانواده هنوز جایگاه اصلی در روایت دارد، اما روابط انسانی تنوع بیشتری یافته است. باورهای مذهبی در پس‌زمینه حضور دارند، اما به عنوان ابزار خط داستانی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. بنابراین، آثار ترکیه‌ای نه سکولار مطلق هستند و نه کاملاً مذهبی، بلکه ترکیبی از هر دو دیدگاه را ارائه می‌دهند.
در مقابل، ساختار روایت در ایران غالباً بر تقابل مطلق بین خیر و شر تکیه دارد. شخصیت‌های تیپیک، گفت‌وگوهای شعاری و نبود لایه‌های خاکستری، باعث شده است آثار ایرانی در بازار جهانی چندان قابل ترجمه نباشند. در سینمای هنری ایران، استعدادهای فراوانی وجود دارد و جوایز بین‌المللی این موضوع را اثبات می‌کند، اما بیشتر این آثار برای جشنواره‌ها ساخته می‌شوند و نه برای بازار عمومی. در حالی که سینما و سریال‌های ترکیه‌ای برای سرگرمی و جلب رضایت مخاطب ساخته می‌شوند، نه برای کسب تندیس و تقدیرنامه.
تصویر اقتصادی مربوط به صنعت سرگرمی
در ترکیه، سریال‌ها دیگر تنها به عنوان یک سرگرمی محسوب نمی‌شوند، بلکه به عنوان منبع مهمی برای کسب درآمد ارزی به حساب می‌آیند. فروش حقوق پخش بین‌المللی، جذب توریست به دلیل لوکیشن‌های فیلمبرداری و حتی فروش لباس و موسیقی مرتبط با سریال‌ها، همگی جزو بخش‌های اقتصادی فرهنگی این کشور شده‌اند. در سال ۲۰۲۳، درآمد حاصل از محصولات فرهنگی و سرگرمی ترکیه بیش از یک میلیارد دلار برآورد شده است که نیمی از این رقم مربوط به صادرات سریال‌ها است. در مقابل، در ایران، بخش فرهنگی هنوز به عنوان یک هزینه دیده می‌شود، نه سرمایه‌گذاری‌ای که بازدهی اقتصادی داشته باشد. در حالی که این حوزه می‌تواند به اندازه نفت یا گردشگری سودآور باشد، اما نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت و استراتژیک است.
پتانسیل‌های بی‌نظیر ایران
با وجود تمامی این فاصله‌ها، ایران دارای پتانسیل‌های فراوانی است. تنوع فرهنگی، اقلیمی و تاریخی کشور ما بی‌نظیر است. از بیابان‌های کویری گرفته تا مناطق شمالی، از معماری سنتی تا شهرهای مدرن، هر منطقه امکان تبدیل شدن به لوکیشن طبیعی یک داستان جهانی را دارد. ما بازیگران با استعداد و نویسندگان خلاقی داریم، تنها نیازمند زیرساخت‌هایی هستیم که فرصت رشد پروژه‌ها را فراهم کند. اگر بخش خصوصی با اعتماد سرمایه‌گذاری کند، اگر سیاست‌های فرهنگی بلندمدتی تدوین شود و نهادهای پخش بین‌المللی وارد همکاری شوند، صنعت سریال در ایران در چند سال آینده به یکی از صادرکنندگان فرهنگی منطقه تبدیل خواهد شد.
فرمول آسان همسایه غربی
ترکیه با تکیه بر سه اصل ساده، از ما پیشی گرفت: آزادی بیشتر در انتخاب موضوعات، نقش فعال بخش خصوصی و نمایش واقعی زندگی مردم. ما به دلیل استراتژی‌های سبک زندگی، نمی‌توانیم مسیر دقیقا مشابهی را طی کنیم، اما باید سینما و تلویزیون را نه تنها به عنوان رسانه بلکه به عنوان صنعتی فرهنگی و اقتصادی ببینیم. در این صورت، می‌توانیم راهکارهای مناسب و بومی خود را نیز شناسایی کنیم.
