مقاومت یا تسلیم؟ چالش‌های تئاتر مستقل در مقابل چهره‌های مشهور
مقاومت در تئاتر یا تسلیم در برابر سلیقه بلاگرپسند؟ چالش‌های اجرای نمایش‌های مستقل در سایه حضور چهره‌های مشهور
تحلیل چالش‌های اجرای نمایش‌های مستقل در سایه حضور چهره‌های مشهور و بلاگرها در تئاتر، فشار اقتصادی و تغییر ذائقه تماشاگران
نمایش «سنگ بست» پس از کسب موفقیت در جشنواره‌های استانی و ملی، این روزها در سالن چهارسوی مجموعه تئاتر شهر میزبان تماشاگران تهرانی است. این درام اجتماعی که روایتگر مبارزه طاقت‌فرسای زنی به نام آهو برای آزادی همسر زندانی‌اش در دهه چهل شمسی است، نگاهی عمیق به باورها و توسل به ماورا در شرایط بی‌پناهی دارد. به همین مناسبت با محمدمهدی خاتمی، کارگردان این اثر، که بازیگرانی همچون تکتم اخجوانی، پرویز گوهری‌راد، علیرضا وکلیلی، مجتبی فلاحی و علیرضا مهران را در گروه خود دارد، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم تا درباره فراز و نشیب‌های اجرای این نمایش در پایتخت و وضعیت فعلی تئاتر صحبت کنیم.
از مشهد تا چهارسو، نگرانی‌ها به تهران رسیدند.
در آغاز گفت‌وگوی خود، محمدمهدی خاتمی اظهار می‌کند: «من نمایشنامه سنگ بست را در سال ۱۳۹۳ نوشتم و همان سال با گروه خرداد در مشهد روی صحنه بردیم که مورد استقبال جشنواره فجر قرار گرفت و اتفاقات خوبی برای ما رقم خورد. اما همواره در انتظار فرصت بودم تا این اثر را در تهران اجرا کنم.»
او ادامه می‌دهد: «خوشبختانه فرصت مناسبی فراهم شد و سالن چهارسو در اختیار ما قرار گرفت. هدفم این بود که این اثر را در یک سالن حرفه‌ای با یک گروه بازیگری خوب اجرا کنم و خوشبختانه این آرزو محقق شد و نتیجه‌اش همین است که اکنون بر روی صحنه می‌بینید.»
مواجهه میان ایمان و ایدئولوژی: پناه بردن به امام هشتم (ع)
نمایش «سنگ بست» در قالب درام اجتماعی روایت می‌شود، اما حضور عناصر اعتقادی در آن پرسشی را در ذهن برمی‌انگیزد: آیا با یک اثر ایدئولوژیک یا مذهبی روبرو هستیم؟
خاتمی در پاسخ به این سوال، با تأکید بر تفاوت میان مفاهیم، موضعی شفاف اتخاذ می‌کند: «این نمایش را یک اثر اعتقادی می‌دانم، نه مذهبی. یک درام اجتماعی است که در آن عناصر اعتقادی حضور دارد و این اعتقاد، باور به ماورای طبیعی است. زمانی که افراد در شرایط دشوار قرار می‌گیرند و احساس ناامیدی می‌کنند، به سمت ماورا پناه می‌برند.»
او با اشاره به اهمیت این باور در ساختار نمایش می‌گوید: «در نمایش سنگ بست، این اعتقاد درباره امام هشتم (ع) است و نشان می‌دهد که در موقعیت‌هایی که انسان‌ها از همه‌جا ناامید و بی‌پناه می‌شوند، به پناه می‌برند. این خط داستانی است و مجدداً تأکید می‌کنم که سنگ بست نه یک اثر مذهبی صرف است و نه تنها یک نمایش اعتقادی، بلکه اعتقاد در بستر یک درام اجتماعی شکل می‌گیرد.»
وفاداری به محتوای اصلی و نگرانی‌های روزمره و به‌روز
یک نکته مهم دیگر، وفاداری کارگردان به متن اولیه است. خاتمی، با وجود نگارش متن در سال ۱۳۹۳، بر این باور است که ساختار و داستان اصلی هنوز با مخاطب امروزی ارتباط برقرار می‌کند. او می‌گوید: «بازخوردی که از تماشاگران در سالن گرفتم، نشان می‌دهد که این اثر هنوز تاثیرگذار است. من به متن دست نزدیم و همان متنی را که در سال ۹۳ نوشته شده است، اجرا می‌کنم؛ چون احساس نکردم نیاز به به‌روزرسانی دارد. داستان نمایش در دهه ۴۰ اتفاق می‌افتد و ضرورتی ندارد آن را تغییر دهم. تنها شیوه اجرا را تغییر دادم و تلاش کردم اجرایی مدرن و در فضایی مینیمال ارائه دهم.»
هفت‌خوان رستم برای سالن‌های دولتی و نگرانی‌های مربوط به فروش بلیط
ورود به سالن‌های دولتی مانند تئاتر شهر همچنان برای کارگردانان یک چالش بزرگ محسوب می‌شود. خاتمی این مسیر را «سخت» توصیف می‌کند و با اشاره به تجربه شخصی‌اش می‌گوید: «سال گذشته، فراخوان تئاتر شهر، بر اساس شنیده‌ها، حدود هزار و خرده‌ای متقاضی داشت که بررسی شدند. تعداد متقاضیان زیاد است و باید مسیر دشواری را طی کرد تا بتوانی از لحاظ کیفیت و اعتبار، فضایی برای اجرا پیدا کنی.»
در مقابل، سالن‌های خصوصی به دلیل بودجه بالا و ضمانت‌های قوی، دسترسی را برای گروه‌های تئاتری مستقل و بدون ساختار رسمی مشکل می‌سازند؛ به حدی که «عموماً گروه‌هایی که در این سالن‌ها اجرا می‌کنند، خیلی رضایت‌مند برنمی‌گردند.»
خاتمی در بخش دیگری از صحبت‌هایش، نگاهی انتقادی به وضعیت اقتصادی و ذائقه تماشاگران دارد و صراحتاً بیان می‌کند: «چرخ تئاتر نمی‌چرخد. متأسفانه، ذائقه تماشاگران بسیار تغییر کرده است و شما دو راه دارید: یا باید خودت را با ذائقه تماشاگر هماهنگ کنی، یا مقاومت کنی و آن چیزی که معتقدی درست است، روی صحنه ببری. راه دوم تبعاتی دارد، از جمله مشکل در پرداخت قسط‌های بازیگران.»
او دلیل تغییر ذائقه تماشاگران را گرایش به «سرگرمی محض» می‌داند: «استفاده از چهره‌های معروف یا بلاگرها که تئاتری نیستند، تنور تماشاخانه‌ها را داغ می‌کند و تماشاگر عادت می‌کند که برای دیدن این افراد یا قصه‌هایی که شاید ساختار درام در آن رعایت نمی‌شود، به تئاتر برود. این دیگر ابزاری برای اندیشه کردن نیست؛ بلکه نوعی سرگرمی است. یا باید پای اندیشه خودت بایستی و مقاومت کنی، یا به وضع موجود تن بدهی.»
نمایش «سنگ بست» تا ۲۵ مهرماه ادامه دارد، هرچند که از ۱۲ تا ۱۹ مهرماه به دلیل برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی، متوقف خواهد بود.
