سینمای ایران در سایه سیاست‌ها و توقیف‌ها در راه اسکار
بخت سینمای ایران در سایه توقیف‌ها و مداخلات سیاسی؛ چالش‌ها و نگرانی‌های مسئولان درباره فرآیند انتخاب نماینده اسکار
تحلیل چالش‌ها و مداخلات سیاسی در فرآیند انتخاب نماینده سینمای ایران برای اسکار و تاثیر این روند بر فرهنگ و صنعت فیلم کشور.
اسکار، نماینده سینمایی که دیگر تماشاگر ندارد! پس از کش و قوس‌های فراوان در فرآیند معرفی نماینده به اسکار، در نهایت فیلم «علت مرگ: نامعلوم» برای شرکت در این رویداد انتخاب شد. این روند از سال‌های دور تاکنون ادامه داشته و همواره با این مراسم همراه بوده است. انتخاب این فیلم در سال‌های اخیر، به دلیل موفقیت‌های سینمای ایران، وارد مرحله‌ای جدید شد و نظر مدیران ارشد و مردم را جلب کرد.
مخاطبان سینما، چه آن‌هایی که هنوز به تماشای فیلم در سینما ادامه می‌دهند و چه کسانی که مدت‌هاست این فعالیت را کنار گذاشته‌اند، در انتخاب‌های مربوط به سینما حساسیت زیادی دارند. این افراد از فرآیند تشکیل کمیته انتخاب، اعلام نامزدها تا معرفی گزینه نهایی، با دقت و وسواس کامل پیگیری می‌کنند و هر مرحله را با واکنش‌های مختلفی مورد ارزیابی قرار می‌دهند. هنوز هم حساسیت مردم نسبت به نماینده سینمای ایران در جوایز اسکار، که مدت‌ها است دیگر همان نقش گذشته را در زندگی فرهنگی‌شان ایفا نمی‌کند، همچنان بالا است.
این حساسیت و نگرانی‌ها در مورد چگونگی ارزیابی فیلم‌ها برای انتخاب نامزدهای اسکار، بارها مورد بحث و چالش قرار گرفته است. بسیاری نمایندگان انتخابی را بی‌ربط با شایستگی فیلم‌ها دانسته و انتقاد کرده‌اند. این وضعیت، پرونده نماینده ایران در اسکار را از حالت آرام و معمول سال‌های قبل خارج کرده و به موضوعی پرتنش و پرهیجان تبدیل کرده است. در کنار این، افرادی که خواهان حضور در کمیته انتخاب هستند، روزبه‌روز دایره فعالیت‌های خود را گسترده‌تر می‌کنند.
نام فارابی به عنوان متولی اصلی و بی‌چون و چرای این فرآیند، بر این هیجان‌ها می‌افزاید؛ چرا که این نهاد حاضر نیست این مسئولیت را به نهاد دیگری بسپارد. خانه سینما نیز در طول ده سال گذشته همواره خواستار تغییر سازوکار انتخاب اسکار از فارابی به نهادهای صنفی بوده است. امسال هم نه تنها این خواسته برآورده نشد، بلکه خانه سینما از روند پیشین فاصله گرفت و از نمایندگان خود خواست با جدیت بیشتری در فرآیند انتخاب مشارکت داشته باشند.
نماینده هنر ایرانی یا دیدگاه غالب در ایران
در فارابی، فرآیند انتخاب نماینده برای اسکار همچنان در همان مسیر سابق باقی مانده است. کمیته‌ای متشکل از نمایندگان اصناف مختلف سینمایی مسئول انتخاب نامزدهای سینمای ایران بود، اما همان‌طور که مدیرعامل خانه سینما در نامه‌ای اعلام کرد، ساز و کار این فرآیند تغییری نکرده است. بر خلاف انتظار که باید بر پایه کیفیت سینمایی و توانمندی فیلم به عنوان نماینده‌ای از فرهنگ، جامعه و هنر ایران باشد، هر ساله شاهد چنین انتخاب‌هایی نبوده‌ایم.
این موضوع، تازگی ندارد و همایون اسعدیان را نیز برانگیخته است؛ از زمان‌هایی که سینمای ایران به خاطر موفقیت‌هایش در اسکار بیشتر مورد توجه قرار گرفت، این بحث ادامه داشته است. در آن زمان، جواد شمقدری، معاون وقت امور سینمایی، اعلام کرد: «شیوه سنتی انتخاب فیلم‌ها برای اسکار باید کاملًا تغییر کند.» هر سال، درباره نامزدهای اعلام شده و فرآیند نهایی انتخاب، بحث‌های موافق و مخالف شکل می‌گرفت و اظهارنظرهای صریح شمقدری در آن دوران، شائبه‌های سیاسی و مصلحتی در فرآیند انتخاب فیلم برای اسکار را تقویت کرد که تا کنون نیز ادامه دارد.
آیا سوال این است که باید شیوه سنتی یا نمایشی در فرآیند انتخاب تغییر کند؟
با گذشت 16 سال از روزهایی که جواد شمقدری به عنوان معاونت سینمایی درباره تغییر نگرش ایران در انتخاب نماینده‌اش برای مراسم اسکار صحبت کرد، هنوز این سوال مطرح است که آیا واقعاً نماینده سینمای ایران بر اساس معیارهای فنی و هنری که شمقدری آن را مطرح می‌کرد، انتخاب می‌شود یا اینکه سازوکارهای سیاسی، که پیش‌تر اسکار به آن متهم بود، نقش پررنگ‌تری در این فرآیند ایفا می‌کند. از آن زمان تاکنون، روند انتخاب نمایندگان اسکار تا حدی تحت تأثیر این موضوع قرار گرفته است. امسال نیز نه تنها بیانیه مدیرعامل خانه سینما، بلکه مباحث مطرح‌شده در جلسه شورای عالی سینما، این ابهام را تقویت کرده است.
راهنمایی‌های صداوسیما درباره صنعت سینما
دو شب پیش در جلسه شورای عالی سینما، که با دستاوردهای ظاهراً مثبت برای حاضران، از جمله نمایندگان سینماگران، برگزار شد، همه با لبخند آن را ترک کردند. در این جلسه، از معاون اول رئیس‌جمهور گرفته تا وزیر و فیلمسازان، درباره موضوع انتخاب نماینده سینمای ایران برای اسکار صحبت شد.
پیمان جبلی، رئیس سازمان صداوسیما و فردی دغدغه‌مند درباره جایگاه سینمای ایران در مجامع جهانی و یکی از بزرگ‌ترین جشنواره‌های سینمایی جهان، در این باره سخن گفت. او اظهار داشت: «به عنوان عضوی از شورای عالی سینما، وظیفه دارم در راستای اهداف این شورا، هر نکته‌ای که به نظرم می‌رسد، مطرح کنم.» وی با اشاره به کمیته انتخاب اسکار، تصریح کرد: «وقتی نماینده سینمای ایران برای رقابت‌های بین‌المللی مانند اسکار معرفی می‌شود، بسیار مهم است که این نماینده، واقعاً فرهنگ، تمدن و سبک زندگی ایرانی-اسلامی را نمایندگی کند.»
او خواستار دقت و نگرانی بیشتر در این زمینه شد و افزود: «احترام زیادی برای همه عزیزان قائلم، اما اگر فیلمی معرفی شود که عناصر جامعه فرهنگی و خانواده ایرانی را نادیده بگیرد، این ظلمی است به سینما و فرهنگ و تمدن ایرانی.» این نگرانی‌ها، شباهت‌هایی با دغدغه‌های دو دهه پیش معاونت سینمایی در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد دارد، زمانی که سازوکار انتخاب‌ها از حوزه سینما به سیاست تغییر یافت.
از مداخله پرهیز کنیم و به تصمیمات کمیته احترام بگذاریم.
در جلسه شورای عالی سینما، همایون اسعدیان، مدیرعامل خانه سینما، به واکنش نسبت به نگرانی‌های رئیس سازمان سینمایی پرداخت و گفت: «شما به گونه‌ای صحبت می‌کنید که انگار خودتان تصمیم‌گیری می‌کنید. خط می‌دهید که چه فیلمی برود و چه فیلمی نه. پنج فیلم نامزد است، و شما می‌گویید بهتر است فیلمی برود که این ویژگی‌ها را دارد، بدون اینکه نیاز باشد نام ببرید. بگذارید کمیته منتخب، که شامل وزارت ارشاد و خانه سینما است، فیلمی را که انتخاب می‌کند (که ما از جزئیات آن بی‌خبر هستیم)، محترم بشماریم.»
اسعدیان ادامه داد، اما صحبت‌های او قطع شد، هرچند منظورش کاملاً مشخص بود. در گذشته، انتخاب نماینده اسکار توسط معاونت سینمایی با شائبه‌هایی از تصمیم‌گیری‌های دستوری و از بالا همراه بود، و اکنون به نظر می‌رسد که رئیس سازمان صداوسیما نیز یکی از مداخل‌گران جدی در فرآیند نهایی انتخاب بوده یا بوده است. این نگرانی از سال‌های پیش در تمامی ارکان سینمای ایران وجود داشته، نه تنها در مورد انتخاب نماینده اسکار بلکه در سایر امور مربوط به صنعت سینما.
ما نباید سینما را با فرش پوشانیم.
سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در جلسه شورای عالی سینما، ارتباط مخاطبان جهانی با ایران را از طریق سینما مهم می‌داند و تأکید می‌کند که اگر در این حوزه نتوانیم مزیت‌های خود را حفظ کنیم، فرصت بزرگی را از دست داده‌ایم. وی تصریح می‌کند که حیف است سینمای ایران، که همچون فرش ایرانی یکی از نمادهای شاخص معاصر کشور در کنار هنرهای سنتی و تاریخی است، دچار کاهش و افول شود. باید مراقب باشیم که این سرمایه فرهنگی و هنری ارزشمند را از دست ندهیم.
با این حال، شاید لازم باشد به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی یادآور شد که سال‌هاست فرش ایرانی دیگر نقش نماینده یا صادرکننده فرهنگ ایرانی در جهان را ایفا نمی‌کند. سال‌ها است که صادرات فرش ایرانی از حوزه صادرات خارج شده و مسئولان و حتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز از این موضوع بی‌خبرند.
تحلیل و بررسی آسیب‌های سینما، فراتر از مرزهای سالن‌های نمایش
محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی سینما، در جلسه دوشنبه شب بر اهمیت سینما به عنوان یک نهاد حیاتی برای تقویت بنیان‌های اجتماعی کشور تأکید کرد و از نگرانی‌های خود درباره وضعیت کنونی این صنعت سخن گفت. وی اظهار داشت که باید با تحلیل و بررسی دقیق وضعیت فعلی سینما، راه‌حل‌هایی برای بهبود آن پیدا کرد: «آیا سینما نقش خود را به درستی ایفا می‌کند؟ آیا توانایی انجام این نقش را دارد؟ یا اینکه برخی موانع مانع اجرای آن می‌شوند؟»
او افزود که باید بررسی شود که سهم سینما در شرایط فعلی چقدر است و نقش دولت در وضعیت کنونی چقدر است. در عین حال، لازم است یادآور شد که جلسات تحلیل و آسیب‌شناسی در حوزه سینما بسیار زیاد و قدیمی است، به طوری که در آخرین نمونه، تمامی مدیران سابق سازمان سینمایی برای تدوین سند تحول سینما گرد هم آمدند و وعده تحولات بزرگ دادند. اما این اسناد، که بیشتر بر روی کاغذ باقی مانده‌اند، نیازمند پیگیری و اجرای عملی در حوزه‌های مربوطه هستند.
انتخاب سیاسی برای اسکار یا اسکار سیاسی
جواد شمقدری، در زمان معاونت امور سینمایی، در سال 1388 درباره انتخاب نماینده سینمای ایران برای اسکار اظهار نظر کرد و گفت: «روش سنتی انتخاب فیلم‌ها برای اسکار باید کاملاً تغییر کند.» او این تغییر را با اعلامی شفاهی در رسانه‌ها به اطلاع سینماگران و عموم رساند. شمقدری همچنین تصریح کرد که در سال‌های گذشته در فرآیندهای انتخاب فیلم‌های ایرانی برای اسکار اشتباهات بزرگی صورت گرفته است، و معتقد بود که اعضای هیئت‌های انتخاب بر این باور بودند که نماینده سینمای ایران باید ویژگی‌هایی داشته باشد که معمولاً در فیلم‌های جشنواره‌های دیگر جهانی مشاهده می‌شود.
پس از حضور فیلم «درباره الی» در سال 2009 در مراسم اسکار و توجهی که جلب کرد، شمقدری از تغییر رویکرد در فرآیند انتخاب سخن گفت و تاکید کرد: «در انتخاب فیلم‌ها برای جشنواره‌های خارجی، بیشتر از ارزش‌های فنی و هنری، رویکرد سیاسی اعضای هیئت‌های انتخاب در نظر گرفته می‌شود.»
در پایان، او با صراحت اعلام کرد: «اسکار یک رویداد سینمایی است که در کشور آمریکا برگزار می‌شود و شباهتی به جشن‌های محلی مانند جشن سینمای گچساران ندارد. اسکار یک فرصت است، نه اینکه تمام تمرکز و فکرمان را معطوف آن کنیم. نگاه من به اسکار منفی نیست، اما لازم نیست این قدر تبلیغات گسترده در سطح کشور درباره آن صورت گیرد.»
