بازپس‌گیری آثار تاریخی ایران و هند از قاچاق و خارج کشور
بازپس‌گیری آثار تاریخی گمشده ایران و هند از قاچاق و خارج کشور | داستان‌های حقوقی و میراث فرهنگی
بازپس‌گیری آثار تاریخی گمشده ایران و هند از قاچاق، تلاش‌های حقوقی، هزینه‌های بالا و نقش قوانین بین‌المللی در حفظ میراث فرهنگی
روزنامه هنر لندن در گزارشی اعلام کرد که حراجی «ساتبیز» مجموعه‌ای از جواهرات باستانی منسوب به بقایای بودا را که به عنوان «جواهرات پیپراهو» شناخته می‌شود، پس از پیگیری‌های حقوقی دولت هند بازگردانده است. فروش این گنجینه تاریخی که قرار بود در ماه مه در هنگ‌کنگ به مزایده گذاشته شود، با مداخله قانونی وزارت فرهنگ هند متوقف شد.
نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، در پی این موفقیت در شبکه اجتماعی «ایکس» نوشت: «این روزی شادی‌بخش برای میراث فرهنگی ما است! برای هر هندی افتخاری است که پس از ۱۲۷ سال، یادگارهای مقدس پیپراهو، که به بقایای پیکر حضرت بودا مرتبط است، به وطن بازگشته‌اند. این آثار نشان‌دهنده پیوند عمیق هند با حضرت بودا و تعهد ما به حفظ و پاسداشت فرهنگ غنی‌مان است.»
وزارت فرهنگ هند در اطلاعیه‌ای حقوقی که کمی پیش از زمان مقرر به ساتبیز ارسال شده بود، تأکید کرد که این جواهرات باید همچون پیکر مقدس بودا در نظر گرفته شوند. این آثار جزو «میراث دینی و فرهنگی غیرقابل انتقال هند و جامعه جهانی بودایی» محسوب می‌شوند و فروش آن‌ها «نقض قوانین داخلی هند، مقررات بین‌المللی و کنوانسیون‌های سازمان ملل» است. در این نامه همچنین هشدار داده شده بود که فروش این آثار به معنای «تداوم بهره‌کشی استعماری» است. پس از این استرداد، ساتبیز اعلام کرد «خوشحال است که توانسته است فرآیند بازگرداندن این آثار را تسهیل کند.»
بازپس‌گیری تاریخی ایران درگیر هزینه‌های هنگفت بودجه‌ای بود.
خبر بازگشت جواهرات پیپراهو به بمبئی، یادآور گنجینه‌های ارزشمندی است که سال‌ها در مسیر بازگشت به ایران قرار داشتند و تعدادی دیگر هنوز در انتظار بازگشت هستند. مسئولان اعلام کرده‌اند که ایران هم‌اکنون هفت پرونده فعال در کشورهای مختلف از جمله فرانسه و انگلستان دارد که سه مورد از این پرونده‌ها در اولویت قرار دارند.
مشکل اصلی این پرونده‌ها، هزینه‌های بالای وکالت در خارج از کشور است. این هزینه‌ها گاهی به اندازه بودجه سالانه یک اداره کل میراث فرهنگی می‌رسد. وزارت میراث فرهنگی پیشنهاد داده است که برای حل این مشکل، کمیته‌ای مشترک بین دولت، وزارت خارجه و نهادهای دیگر تشکیل شود تا پیگیری این پرونده‌ها انجام گیرد.
علی دارابی، معاون میراث فرهنگی، در آستانه روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی در ایران، درباره استرداد آثار تاریخی گفت: «برای اقامه این شکایت‌ها نیاز به وکیل داریم، اما هزینه‌های وکالت و پیگیری حقوقی بسیار سنگین است و این مبالغ در حد بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیست.»
مقداری که برای دارایی‌های غربت است، وجود ندارد.
مدت‌هاست که بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی و باستانی ایران، از جمله الواح هخامنشی و ظروف حجاری‌شده جیرفت، در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی در خارج از کشور نگهداری می‌شود. برخی از این آثار به صورت موقت و با وعده بازگشت، در امانت قرار گرفته‌اند، در حالی که برخی دیگر به طور غیرقانونی از خاک کشور بیرون کشیده و قاچاق شده‌اند. در سال‌های اخیر، ایران با بهره‌گیری از قوانین بین‌المللی و احکام دادگاه‌های خارجی، تلاش کرده است این گنجینه‌های ارزشمند را به وطن بازگرداند.
این تلاش‌ها گاه با موفقیت و گاه با شکست مواجه شده است. اما علیرغم همه کوشش‌ها، هنوز یک مانع بزرگ و اساسی بر سر راه بازگرداندن سرمایه‌های فرهنگی و تمدنی ایران وجود دارد و آن کمبود بودجه لازم برای پیگیری‌های حقوقی و استخدام وکلای مجرب و کارآزموده است. برای کشوری با عظمت ایران و دارایی‌های مادی و معنوی بی‌نظیر، این وضعیت بیش از هر چیز، نشانگر نگرانی و تاسف است، چرا که نه تنها قاچاق و سرقت این اشیای ارزشمند، بلکه کمبود امکانات و منابع مالی کافی، مانع از بازگرداندن کامل میراث فرهنگی کشور شده است.
الواح هخامنشی؛ سفر در طول ۹ دهه
داستان الواح گلی هخامنشی به دهه ۱۹۳۰ بازمی‌گردد، زمانی که هزاران قطعه از تخت‌جمشید به مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو ارسال شد تا مورد تحقیق قرار گیرند. قرار بود پس از انجام مطالعات، این آثار به ایران بازگردانده شوند، اما روند بازگشت به طور عجیبی متوقف شد.
سال‌ها بعد، شکایتی در ایالات متحده ثبت شد که به پرونده Rubin v. Islamic Republic of Iran معروف است. این شکایت منجر به تلاش گروهی از شاکیان صهیونیستی برای توقیف این الواح به عنوان غرامت جنگی شد. پرونده به دیوان عالی آمریکا کشیده شد و در نهایت، دادگاه حکم داد که این آثار جزو میراث ایران هستند و نمی‌توانند مصادره شوند. این رأی، راه را برای بازگرداندن بخشی از این گنجینه هموار کرد.
جیرفت و مبارزه در لندن
در اوایل دهه ۱۳۸۰، مجموعه‌ای از ظروف و اشیای سنگی نفیس مربوط به منطقه جیرفت به صورت غیرقانونی از ایران خارج شده و به گالری برکت در لندن فروخته شد. ایران در دادگاه عالی لندن علیه این اقدام شکایت کرد و پرونده در نهایت به مجلس اعیان بریتانیا کشیده شد. در نتیجه، ایران در این پرونده حقوقی پیروز شد و حکم بر بازگرداندن آثار صادر گردید. این پیروزی یکی از مهم‌ترین نمونه‌های موفقیت حقوقی ایران در سطح بین‌المللی محسوب می‌شود.
بازگشت آجرهای لعاب‌دار بوکان پس از سه دهه
ده‌ها آجر لعاب‌دار قلایچی بوکان که در اوایل انقلاب قاچاق شده بودند، پس از سال‌ها در اختیار مجموعه‌داران خصوصی قرار داشتند، در نهایت در سوئیس شناسایی و توقیف شدند. فرآیند پیگیری طولانی و مذاکرات دیپلماتیک در نهایت در سال ۱۳۹۹ منجر به بازگردانی این آثار به ایران شد. اکنون این اشیاء ۲۸۰۰ ساله در موزه ملی ایران به معرض نمایش گذاشته شده‌اند.
نقش‌برجسته ساسانی و بسته‌بندی نامنظم در لندن
در سال ۲۰۱۶، مأموران گمرک در فرودگاه لندن به محموله‌ای مشکوک برخورد کردند. درون این بسته، نقش‌برجسته‌ای ساسانی قرار داشت که ظاهراً در جریان جنگ ایران و عراق از کشور خارج شده بود. این اثر ارزشمند، در صورت فروش در بازار هنر، می‌توانست چندین میلیون پوند قیمت‌گذاری شود. پس از بیش از شش سال پیگیری‌های حقوقی و اداری و با تأخیرهایی ناشی از پاندمی کرونا، در سال ۲۰۲۳ این اثر به ایران بازگردانده شد.
بازگشت ۵۵ شی تاریخی ایران به ترکیه
در خرداد ۱۴۰۳، رسانه‌های ترکیه‌ای اعلام کردند که پلیس این کشور ۵۵ شی با منشأ ایرانی را توقیف کرده است. معاونت میراث فرهنگی در این باره توضیح داد که پس از انجام بررسی‌های کارشناسان و تأیید اصالت اشیاء، این مجموعه در یک مراسم رسمی به مقامات ایرانی تحویل داده شد.
این اقدام بر اساس تفاهم‌نامه‌ای است که بین ایران و ترکیه امضا شده است و هدف آن تقویت همکاری‌های دوجانبه در جهت جلوگیری از ورود و خروج غیرقانونی اموال فرهنگی و تاریخی است. در همان سال، در بهمن ماه، این اشیاء از طریق مرز زمینی به استان آذربایجان غربی بازگردانده شدند.
