دعوا و جنجال پدر-پسری در سینما و ادبیات ایران؛ رضا و اکتای براهنی در مقابل منتقدان

با اکران فیلم پیرپسر، حواشی زیادی پیرامون این اثر شکل گرفت. برخی آن را تحسین کردند و عده‌ای دیگر نقدهای تندی بر آن وارد ساختند. وضعیتی که اکتای براهنی در مواجهه با فیلم پیرپسر تجربه کرد، شباهت زیادی به شرایطی داشت که پدرش، رضا براهنی، پیشتر با آن روبرو شده بود.

رضا براهنی، شاعر، داستان‌نویس و منتقد ادبی، همواره در معرض حملات و تحسین‌های گوناگون از سوی بخش‌های مختلف جامعه قرار داشت. او که در دوران قبل و بعد از انقلاب یکی از چهره‌های تاثیرگذار در حوزه ادبیات و فرهنگ به شمار می‌رفت، سال‌ها در محاصره انتقادات ادبی قرار داشت. فراز و نشیب‌های زندگی رضا براهنی، فراتر از جنبه‌های ادبی، او را به شخصیتی جنجال‌برانگیز بدل کرده بود.

درگیری فیزیکی میان رضا براهنی و نصرت رحمانی

رضا براهنی، که در ابتدا به عنوان یک منتقد ادبی مدرن و دانش‌آموخته ادبیات شناخته می‌شد، به تدریج با ورود به حوزه شعر و داستان، شهرتی کسب کرد. او بر این باور بود که ادبیات فارسی نیازمند تغییرات اساسی است و بنابراین شروع به نوشتن مجموعه‌ای از آثار در زمینه نقد ادبی و بررسی‌های ادبی کرد. دیدگاه براهنی نسبت به ادبیات و نقدهای تند و تیزی که علیه دیگر فعالان این حوزه می‌نوشت، او را به فردی جنجالی و برای برخی از اهالی ادبیات تا حدی منفور تبدیل کرد.

این وضعیت به حدی رسید که بسیاری از دوستان نزدیک او، مانند نادر نادرپور، از او رویگردان شدند و به جمع منتقدان پیوستند. درگیری‌های براهنی با دیگر فعالان ادبی کشور تنها در حد اختلافات لفظی نبود، بلکه گاهی منجر به مجادلات فیزیکی نیز می‌شد.

محمود استادمحمد، هنرمند فقید تئاتر، در گفتگویی درباره نصرت رحمانی، خاطره‌ای درباره درگیری رضا براهنی و نصرت رحمانی نقل کرد. او گفت: «رضا براهنی «مربع مرگ» را نوشت و در آن به شاملو توهین کرد، که شاملو در پاسخ او را نقد کرد. نصرت رحمانی نیز گفت: احمد کار درستی انجام نداد، نباید به رضا براهنی با این شکل پاسخ داد؛ باید او را زد. روزی که براهنی به کافه فیروز آمد، نصرت هم داشت همین حرف را می‌زد که چرا احمد به این صورت جواب داده است و چه کسی است که احمد در مجله به او جواب داده است. ناگهان رضا براهنی وارد شد و نصرت او را زد و محکم هم زد.»

براهنی مانند درخت عرعر است.

براهنی با ارائه مفهوم «شعر پست‌مدرن» و خلق آثاری با ساختاری متفاوت، بار دیگر در مرکز توجه منتقدان جدی ادبیات قرار گرفت. این روند منجر به بروز مناقشات و مجادلات مداوم شد. نادر نادرپور و هوشنگ ابتهاج در نقدهای خود براهنی را «درخت عرعر» نامیدند، و در پاسخ، براهنی ابتهاج را شاعری درجه‌سه دانست که شعرهایش را با تقلید از حافظ سروده است.

در نشست پرسش و پاسخی که در سال‌های پایانی عمرش در استکهلم برگزار شد، براهنی اظهار داشت: «من معتقد هستم سایه شاعر خوبی نیست و هنوز هم بر این باورم.» او در ادامه درباره نادر نادرپور گفت: «نادرپور فردی خوب است، اما دیگران او را به عنوان نماد قرار دادند.» در همان نشست، براهنی با تأکید بر اینکه ابتهاج را شاعر واقعی نمی‌داند، نادرپور را شاعر درجه‌یک معرفی کرد.

کتاب «خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟»، که در آن براهنی اصول شعری خود را تبیین می‌کند، به یکی از جنجال‌برانگیزترین آثار ادبی تاریخ معاصر ایران بدل شد و این جنجال‌ها تا به امروز ادامه دارد.

درگیری میان پدر و پسر؛ اکتای براهنی در مسیر پدر

فیلم «پیرپسر» اثر اکتای براهنی مدت‌ها قبل از اکران در سینما به حاشیه رانده شد. فاصله زمانی طولانی بین تولید و نمایش این اثر، توضیح‌دهنده مجادلات و بحث‌های گسترده‌ای است که پیرامون آن شکل گرفت. این فیلم در سال 1400 ساخته شد و چهار سال بعد، در سال 1404، به روی پرده رفت. از اوایل خرداد ماه امسال و با اکران «پیرپسر»، نام اکتای براهنی در محافل سینمایی ایران بیش‌تر مطرح شد. بسیاری او را نابغه و فیلمش را شاهکار سینمایی خواندند، اما در مقابل، عده‌ای از منتقدان و سیاستمداران به نقد و حمله به این اثر پرداختند.

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در مورد فیلم «پیرپسر» اظهار داشت: «این اثر فرصت تأمل، بحث و گفت‌وگو در فضای فرهنگی و اجتماعی کشور را فراهم می‌کند. باید تأکید کرد که فضای هنر باید محلی برای بیان آزادانه تجربیات و انعکاس واقعیت‌های جامعه باشد. توقیف یا برخوردهای تند با آثار فرهنگی، ما را از گفت‌وگو دور می‌سازد و در نهایت به بی‌اعتمادی و شکاف فرهنگی دامن می‌زند.»

در مقابل، برخی سیاستمداران این فیلم را سیاه‌نمایی دانسته و نسبت به اکران آن اعتراض کردند. مسعود فراستی، مخالف فیلم، آن را «شوخی» و «بی‌فرهنگ» نامید و طرفداران آن را «عده‌ای روشنفکر بی‌سواد» خواند، همچنین فیلم را «یکی از کثیف‌ترین فیلم‌فارسی‌های تاریخ» توصیف کرد.

بحث درباره «پیرپسر» حتی به صحن علنی مجلس کشیده شد، جایی که تعدادی از نمایندگان به دلیل مجوز اکران این اثر، وزیر ارشاد را مورد انتقاد قرار دادند.

با وجود نظرات مثبت و منفی درباره فیلم، می‌توان گفت که استقبال عمومی از «پیرپسر» قابل توجه بوده است. این فیلم نقدهای زیادی هم از سوی طرفداران و هم منتقدان دریافت کرد و نشان داد که با اثری مهم و تاثیرگذار روبه‌رو هستیم. همان‌طور که درباره رضا براهنی نیز با وجود تمام نقدها و تحسین‌ها، او را شاعر، نویسنده و منتقدی جدی می‌دانیم، درباره اکتای براهنی و اثرش باید گفت که با هنرمندی مهم و تاثیرگذار روبه‌رو هستیم.