بازار هنر در خلیج فارس در حال تصاحب جایگاه جهانی؛ آینده هنر ایرانی چه می‌شود؟

در سال ۲۰۲۴، بازار کالاهای لوکس در چین شاهد کاهش قابل توجهی در فروش بود که بین ۱۸ تا ۲۰ درصد برآورد شده است. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط شرکت مشاوره «بین‌اند‌کامپنی»، روند رشد سریع این بازار به پایان رسیده است، و این روند منفی در بازار هنر نیز تأثیرگذار بوده است.

بر اساس گزارش سالانه «آرت‌بازل»، نمایشگاه بین‌المللی هنر معاصر، فروش آثار هنری در چین در همان سال با کاهش ۳۱ درصدی روبه‌رو شد و این کشور را از جایگاه دومین بازار بزرگ هنر جهان به رتبه سوم تنزل داد.

در این وضعیت، بازار هنر بار دیگر بر اصل همیشگی خود تأکید کرد که «پول را دنبال کن». حراج‌خانه‌ها و فروشندگان آثار هنری با نگرانی در پی یافتن خریداران جدید در مناطق دیگر هستند. در این میان، توجه بیشتری به سمت خلیج فارس و به‌ویژه عربستان سعودی جلب شده است، منطقه‌ای که دلایل متعددی برای جذابیت و پتانسیل رشد دارد.

چه چیزی باعث می‌شود امارات همچنان به عنوان مقصد اصلی سرمایه‌گذاری و پول باقی بماند؟

امارات متحده عربی با عنوان یک بهشت مالیاتی، بسیاری از ثروتمندان جهان را به سوی خود جذب کرده است و تاکنون هیچ تحریمی علیه شهروندان روسیه اعمال نکرده است. ورا آلخووا، مدیر کانال تلگرامی روسی‌زبان فعال در حوزه فرهنگ در دبی، شارجه و ابوظبی، در گفتگو با آرت‌نیوزپیپر، این وضعیت را چنین توصیف کرد: «نیمی از مردم مسکو به دبی مهاجرت کرده‌اند.» هرچند سرمایه‌های روسی به وضوح وارد بازار املاک امارات شده‌اند، اما تأثیر قابل توجهی بر بازار هنر این کشور نداشته‌اند.

در همین حال، شایعاتی در مورد احتمال انتقال مدیریت نمایشگاه هنری دولتی «ابوظبی آرت»، که هر سال در جزیره سعدیات برگزار می‌شود، به آرت‌بازل به گوش می‌رسد. همچنین، سرمایه‌گذاری یک میلیارد دلاری یکی از صندوق‌های ثروت حاکمیتی امارات در حراج‌خانه ساتبیز، نشان‌دهنده تمرکز منطقه خلیج فارس بر بازار هنر است.

تمرکز بر عربستان سعودی؛ برنامه ۲۰۳۰

با وجود عملکرد قابل قبول «آرت دبی»، نمایشگاه بین‌المللی هنر در دبی، توجه جهانی هنر اکنون به عربستان سعودی معطوف شده است. این کشور، که تحت رهبری غیررسمی ولیعهد محمد بن سلمان قرار دارد، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در پروژه‌های فرهنگی انجام می‌دهد. این اقدامات بخشی از برنامه «سعودی ۲۰۳۰» است، طرحی برای تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور و کاهش وابستگی به نفت، که هدف آن افزایش گردشگری است. در این راستا، پروژه‌های پرحاشیه‌ای مانند العُلا، منطقه‌ای باستانی که برای جذب گردشگران فرهنگی بازسازی می‌شود، در حال اجرا است.

برگزاری رویدادهایی مانند «هفته هنر ریاض»، که یک رویداد هنری سالانه در پایتخت عربستان است، و همچنین دومین دوسالانه هنرهای اسلامی، نشان از تمرکز عربستان بر توسعه صنعت هنر دارد. علاوه بر این، افتتاح موزه عظیم «تیم‌لب بوردرلس» در جده، که فضایی دیجیتال و تعاملی با آثار هنری پویا ارائه می‌دهد و گفته می‌شود با حمایت مالی دولت سعودی راه‌اندازی شده است، نماد عزم این کشور برای تثبیت جایگاه خود در صحنه جهانی هنر است.

مزایده‌ها وارد عرصه رقابت می‌شوند

شرکت‌های ساتبیز و کریستیز هر دو در عربستان سعودی دفاتری راه‌اندازی کرده‌اند. اولین حراجی ساتبیز در ماه فوریه در منطقه تاریخی «الدرعیه»، که در نزدیکی ریاض قرار دارد، برگزار شد. این رویداد شامل مجموعه‌ای متنوع از آثار هنری هنرمندانی مانند «فرناندو بوترو»، «بنکسی»، «رنه ماگریت» و «رفیق انادول» بود، علاوه بر آن کالاهای لوکس مانند کیف‌های دستی و جواهرات نیز عرضه شد. با این حال، بخش هنر نسبت به بخش کالاهای لوکس عملکرد بهتری نشان داد. این حراجی در یک آمفی‌تئاتر روباز با ظرفیت ۲۵۰ نفر برگزار شد و با نرخ فروش ۶۷ درصدی بر اساس تعداد آثار، در مجموع ۱۷.۳ میلیون دلار درآمد کسب کرد که در محدوده انتظارات قرار داشت.

توسعه بازار در عربستان به یک دستاورد بزرگ تبدیل شده است.

اگرچه برخی تصور می‌کردند این حراجی برای ساتبیز ضررده بوده است، اما سخنگوی حراج‌خانه این ادعا را رد کرد و اعلام کرد که این رویداد «از نظر مالی سودآور» بوده است. او افزود که ۳۵ درصد از خریداران برای اولین‌بار با ساتبیز همکاری کرده‌اند، که این امر را «یک موفقیت بزرگ در توسعه بازار جدید و مهم» تلقی کرد.

نسل جوان؛ کلید موفقیت عربستان

۶۳ درصد جمعیت عربستان زیر ۳۰ سال هستند. بنابراین، جذب نظر نسل‌های جوان، به‌ویژه افراد متولد دهه‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۰، نقش مهمی در شکل‌گیری آینده بازار هنر این کشور ایفا خواهد کرد. سوال اصلی که اکنون فعالان بازار با آن روبه‌رو هستند این است که چرا با وجود افزایش قابل توجه تعداد میلیاردرها در پانزده سال گذشته، بازار هنر دچار رکود شده است؟ برخی کارشناسان معتقدند کالاهای لوکس می‌توانند مانند «مخدر اولیه» برای وارد کردن خریداران به دنیای هنر عمل کنند. در این راستا، اینکه در اولین حراج بزرگ عربستان، هنر بهتر از کالاهای لوکس فروش رفت، تا حدی غیرمنتظره بود.

ایران چه میزان از بازار هنر در اختیار دارد؟

واضح است که تحرک بازار هنر به سمت خلیج فارس آغاز شده است. اکنون باید دید این مسیر جدید در آینده چه نتایجی خواهد داشت و ایران، به عنوان یکی از کشورهای خلیج فارس با سابقه فرهنگی، تاریخی و هنری غنی، چه میزان می‌تواند از این تغییر در بازار اقتصادی هنر بهره‌مند شود. با وجود دستاوردهای قابل توجه در سال‌های اخیر برای هنر ایرانی، تمامی فعالیت‌هایی مانند فروش آثار و معرفی هنرمندان عمدتاً بر پایه تلاش‌های فردی و خصوصی بوده است.

در طول سالیان گذشته، هیچ دولتی برنامه‌ریزی بلندمدت یا نظام‌مند برای بهره‌برداری از بازار هنر و استفاده از فروش آثار هنری جهت بازگرداندن سرمایه به داخل کشور نداشته است. اگرچه می‌توان امیدوار بود که تغییراتی در نگرش حاکمیتی نسبت به هنر و اقتصاد هنر رخ دهد، اما این امید غالباً در حد خیالی باقی می‌ماند و تغییر واقعی و ساختاری هنوز محقق نشده است.