آثار معماری بی‌نظیر خواجه نصیرالدین طوسی؛ رصدخانه مراغه، برج رادکان و میراث علمی ایران

آثار معماری خواجه نصیرالدین طوسی شامل رصدخانه مراغه، برج رادکان و میراث علمی بی‌نظیر ایران است که نماد شکوه علمی و مهندسی دوران اسلامی است.

خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، شاعر، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضی‌دان و منجم ایرانی در قرن هفتم هجری است. به پاس بزرگداشت این دانشمند برجسته، روز ۵ اسفند به عنوان روز مهندس نام‌گذاری شده است. از آثار معماری قابل توجه و شگفت‌انگیزی که به دست او ساخته شده است، می‌توان به رصدخانه مراغه و کتابخانه بزرگ آن اشاره کرد.

در این مقاله، با زندگی‌نامه و آثار معماری منحصربه‌فرد خواجه نصیرالدین طوسی، این دانشمند و مهندس برجسته ایرانی، آشنا خواهید شد. پس با ما همراه باشید.

یادبود و بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی

ابوجعفر محمدبن محمد، مشهور به خواجه نصیرالدین، در پنجم اسفند سال ۵۹۷ هجری قمری در شهر طوس به دنیا آمد. به مناسبت تولد این دانشمند بزرگ، روز پنجم اسفند در تقویم رسمی کشور ایران به عنوان روز مهندس نام‌گذاری شده است.

خواجه نصیر ابتدا در علوم عقلی و نقلی، حکمت مشاء، و سپس در ریاضیات، فقه، فلسفه، نجوم و ادبیات تخصص یافت و در بسیاری از این حوزه‌ها به درجه استادی رسید. چند سال پس از حمله سپاه چنگیزخان مغول، به قلعه اسماعیلیه پناه برد. پس از پیروزی مغولان بر اسماعیلیان، او به دربار هولاکوخان، فرمانروای وقت مغول، راه یافت و با بهره‌گیری از نفوذ خود، از کشتار مردم و دانشمندان جلوگیری کرد و مانع تخریب آثار فرهنگی و علمی و غارت شهرها و روستاها شد.

از آثار او بیش از ۲۵ اثر برجای مانده است که اغلب در زمینه‌های مثلثات، ریاضیات، فلسفه، دین، نجوم و معماری هستند. طوسی نقش مهمی در ترویج علم مثلثات و ریاضیات داشت و ساخت رصدخانه مراغه و تأسیس کتابخانه‌ای با چهل هزار جلد از فعالیت‌های برجسته او به شمار می‌آیند. همچنین، یک دهانه آتشفشانی روی ماه، روز مهندس در ایران، یک دانشگاه در تهران و رصدخانه‌ای در باکو به نام خواجه نصیرالدین از یادگاری‌های او هستند. در سال ۲۰۱۳، لوگوی گوگل در ۸۱۲ امین سالگرد تولدش با تصویر او مزین شد.

رصدخانه مراغه، یکی از آثار برجسته معماری ساخته شده توسط خواجه نصیرالدین طوسی

پس از فتح بغداد و سقوط عباسیان، خواجه نصیر مأمور شد تا رصدخانه مراغه را طراحی کند. او جمعی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان زمان را گرد هم آورد و عملیات ساخت این رصدخانه را در سال ۶۵۷ هجری آغاز نمود. با این اقدام، خواجه نصیرالدین دانشمندان پراکنده زمان خود را در یک مکان متمرکز ساخت. رصدخانه مراغه یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی به جا مانده از دوران ایلخانی است که ساخت آن حدود ۱۵ سال به طول انجامید. اگرچه امروزه تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است، اما این رصدخانه به عنوان اولین مرکز رصد در ایران در دوره طلایی علم در خاورمیانه شناخته می‌شود.

در محل رصدخانه مراغه، یک کتابخانه بزرگ ساخته شد. سپس، با فرمان هلاکو که تحت تأثیر خواجه نصیر و علاقه‌مند به علم و فرهنگ قرار گرفته بود، ابزارها و تجهیزات مربوط به علم نجوم و کتاب‌های مرتبط جمع‌آوری شدند. برای تهیه کتاب‌های مورد نیاز، او اقدام به جمع‌آوری کتاب‌هایی از بغداد، شام، شمال آفریقا و مناطق اطراف ایران نمود و در نتیجه، کتابخانه‌ای با بیش از ۴۰۰ هزار جلد کتاب تأسیس شد.

عظمت رصدخانه مراغه به اندازه‌ای بود که سال‌ها آن را بزرگ‌ترین رصدخانه جهان می‌دانستند و خواجه نصیرالدین طوسی را به‌عنوان معمار این بنای عظیم معرفی می‌کردند، و این رصدخانه الگویی برای تمامی جهانیان محسوب می‌شد. این بنا تا زمان حکومت سلطان محمد خدابنده در سال ۷۰۳ هجری قمری فعال بود، اما پس از آن تدریجاً فراموش شد. بر اساس نوشته‌های حمدالله مستوفی، در سال ۷۲۰ هجری، ساختار رصدخانه به‌طور کامل ویران شده بود. خوشبختانه در دهه ۱۳۵۰، با تلاش‌های دکتر پرویز ورجاوند و گروه کاوش‌های او، بخش‌هایی از این اثر تاریخی مرمت گردید. امروزه، برای حفاظت بیشتر از بنا و جلوگیری از تخریب‌های ناشی از باد و باران، روی آن گنبدی سفید رنگ ساخته شده است که این پوشش جدید، توسط مهندسان آلمانی طراحی و اجرا شده است.

برج تاریخی رادکان در چناران، نمونه‌ای از معماری‌های اثرگذار خواجه نصیرالدین طوسی است.

در سال‌های اخیر، منوچهر آرین، کاوشگر برج تاریخی رادکان چناران، اعلام کرده است که این برج به عنوان یکی دیگر از آثار ساخته شده توسط خواجه نصیرالدین طوسی شناخته می‌شود. بر اساس پژوهش‌ها و اسناد تاریخی، ساخت این برج همزمان با ساخت رصدخانه مراغه در سال 656 هجری قمری صورت گرفته است و بر اساس دستور خواجه نصیرالدین طوسی و همکاری گروهی از دانشمندان، بنا شده است.

برج تاریخی رادکان در چناران تنها بنایی است که قابلیت تعیین فصل‌های سال، سال کبیسه و زمان شروع نوروز را دارا می‌باشد. این برج دارای دوازده دریچه است که در هر یک، ماه و ستارگان مورد رصد قرار می‌گرفتند. رادکان با دوازده دیوار خشتی خارجی ساخته شده است که برابر با ارتفاع و عرض آن‌ها است. این دوازده دیوار، محوطه اطراف را به دوازده قسمت ۳۰ درجه‌ای تقسیم می‌کنند و هر دیوار، ۳۰ درجه از افق را در برمی‌گیرد.