کاشی‌های گمشده شاه عباس دوم در موزه اسکاتلند
کاشی‌های گمشده کاخ هفت‌دست شاه عباس دوم در موزه اسکاتلند: نمایش یک باغ آرمانی قرن هفدهم
کاشی‌های کمیاب دوره صفوی از کاخ هفت‌دست شاه عباس دوم در موزه اسکاتلند، نمادی از هنر و باغ‌های ایرانی، پس از مرمت در معرض دید عموم قرار گرفت.
یک نمونه نادر از کاشی‌کاری مربوط به دوران شاه عباس دوم صفوی در قرن هفدهم میلادی، پس از مرمت، در موزه داندی در اسکاتلند به نمایش گذاشته شده است. این کاشی‌ها در گذشته در دیوارهای حمام خصوصی شاه عباس دوم در کاخ هفت‌دست اصفهان نصب شده بودند. کاخ هفت‌دست، همراه با کوشک آینه‌خانه و عمارت نمکدان، مجموعه‌ای تفریحی برای شاه عباس دوم محسوب می‌شد که در طول زمان و با تغییرات در اصفهان، سرانجام به دستور حاکم آن زمان در دوران مظفرالدین شاه قاجار ویران گردید.
محله‌هایی که این کاخ‌ها در آن قرار داشتند، امروزه نیز با همان نام‌ها شناخته می‌شوند. مجموعه‌ای که قرار است در موزه اسکاتلند به نمایش گذاشته شود، یک قاب با عرض چهار و نیم متر است که شامل ۱۱۴ کاشی منحصربه‌فرد است و تصویر یک بهشت آرمانی و باغ‌گونه را نشان می‌دهد. کارشناسان هنر دوره صفوی را اوج شکوفایی هنر کاشی‌کاری ایرانی می‌دانند، چرا که در این دوره استفاده از کاشی‌های معرق، مشبک و هفت‌رنگ رایج شد و این هنر در تمامی بناها به کار رفت.
در این اثر، انبوهی از درختان و گیاهان گلدار در حاشیه‌ای آبی و زرد دیده می‌شود که جزئیات ظریف آن، از جمله انارهایی با رنگ غیرعادی آبی، توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. علاوه بر این، گونه‌های مختلف گل‌ها با کارکرد باغبانی واقعی و بوته‌های کدوهای رونده که دور درختان سایه‌دار پیچیده‌اند، جلوه‌ای بی‌نظیر به این قاب بخشیده‌اند.
بر اساس نوشته محمدمهدی اصفهانی در سال ۱۳۱۴ قمری، کاخ هفت‌دست در اصل شامل هفت بخش بوده است. این کاخ‌ها در گذر زمان یکی پس از دیگری ویران شدند تا اینکه تنها کاخ هفت‌دست ساخته عباس دوم باقی ماند. قابل ذکر است که این کاخ نیز از هنر و خلاقیت بی‌نظیر هنرمندان بی‌نصیب نبوده و در توصیف حمام شاه عباس دوم در کتاب محمدمهدی اصفهانی آمده است که اطراف این کاخ ۱۰۰ حجره تو در تو وجود داشته است که همه با گچ‌بری و زراندود و میناکاری استادانه تزئین شده بودند.
این کاخ با حوض‌هایی از مرمر و سنگ سماق و تخت‌خواب شاهانه‌ای که به طول بیش از ۷ متر و عرض بیش از ۳ متر بود، به گونه‌ای طراحی شده بود که ساعت‌ها چشم تماشاچیان را خیره می‌کرد. شاه عباس در این کاخ روی تخت مرمری صیقلی درازای ۷ متر و پهنای بیش از ۳ متر می‌نشست و امواج طبیعی به پایه‌های تختگاهش می‌خوردند.
از این کاخ تنها عکسی باقی مانده است که ارنست هولتسر آن را گرفته است. جیمز وایلی، که مسئول قرار دادن این اثر در موزه داندی اسکاتلند بوده، درباره اهمیت این اثر می‌گوید:
«این قاب کاشی بی‌نظیر از ایران باستان، نمادی شگفت‌انگیز از باغ به عنوان نماد قدرت آسمانی و هویت فرهنگی است. ما از اینکه پس از بیش از دو دهه تلاش برای مرمت، توانسته‌ایم آن را در موزه داندی به نمایش بگذاریم، احساس غرور می‌کنیم.»
در طول زمان و قبل از اینکه دست‌های تاراجگر به کاشی‌های این کاخ برسند، حکام وقت نیز در ویرانی آن نقش داشته‌اند، چرا که روی بسیاری از کاشی‌ها لایه‌های رنگی پوشانده شده بود. فرآیند مرمت این اثر در موزه ملی اسکاتلند انجام شده است، و در طی آن لایه‌های رنگی که در طول یک قرن گذشته روی آن قرار داشتند، حذف شدند تا طرح اصلی مجموعه کاشی‌ها آشکار گردد. علاوه بر این، موزه ملی اسکاتلند وزن قاب را کاهش داد تا بتواند آن را به موزه‌های دیگر امانت دهد.
فردریکه فویگت، مسئول مجموعه‌های آسیایی در موزه ملی اسکاتلند، این اثر را تنها نمونه باقی‌مانده با طرح کامل باغ توصیف می‌کند و می‌گوید:
«این اثر شگفت‌انگیز با نقاشی‌ها و نمادهای زیبا، پنجره‌ای رو به شکوه باغ‌های کاخ هفت‌دست است و آینه‌ای است که می‌توانیم تصویری نسبی از آن کاخ از دست رفته را در آن ببینیم.»
در جریان فرآیند مرمت دشوار، عظمت اصلی این مجموعه کاشی آشکار شد و من خوشحالم که پس از یک نسل، این اثر در این نمایشگاه بزرگ به نمایش گذاشته می‌شود. قرار است این مجموعه کاشی بخشی از نمایشگاه آینده باغ‌ها در موزه داندی باشد که قرار است از هفته آینده افتتاح شود.
