از «هیچ» تا میلیون‌ها دلار: روند بی‌سابقه فروش آثار هنری ایرانی در حراج ساتبیز دبی و تأثیر آن بر جایگاه هنر معاصر ایران

در حراجی هنر مدرن و معاصر خاورمیانه در ساتبیز، آثار تعدادی از هنرمندان نامدار ایرانی مانند بهمن محصص، سهراب سپهری، صادق تبریزی، ناصر اویسی و مسعود عربشاهی به مزایده گذاشته و به فروش رسیدند. اغلب این آثار برخلاف برآورد اولیه قیمت، با قیمت‌های بالاتری به فروش رفتند. این روند نه تنها نشان‌دهنده تثبیت جایگاه هنر ایرانی در بازار جهانی است، بلکه نمادی است از نتیجه تلاش‌های چندین ساله برخی هنرمندان و مجموعه‌داران در این حوزه.

آغاز یک مسیر عظیم و پرشکوه

در دهه‌های اخیر، آثار هنرمندان مدرن و معاصر ایرانی به طور قابل توجهی در صحنه هنر جهانی حضور یافته‌اند. این روند به ویژه از طریق حراجی‌های معتبر بین‌المللی مانند کریستیز، ساتبیز و بونهامز سرعت گرفته و ایران را به یکی از بازیگران مهم منطقه‌ای در بازار هنر تبدیل کرده است. هنر ایران توجه خریداران، منتقدان و مجموعه‌داران جهانی را جلب کرده است، که این امر نشان‌دهنده رشد کیفی و کمی هنر ایران و افزایش علاقه مجموعه‌داران جهانی به هویت بصری منحصر به فرد این کشور است.

برای پیگیری روند تثبیت جایگاه ایران در بازارهای جهانی، باید به اوایل دهه ۲۰۰۰ بازگردیم. همزمان با برگزاری اولین حراجی‌های تخصصی هنر خاورمیانه در کریستیز دبی، آثار هنرمندان ایرانی به قیمت‌هایی بی‌سابقه به فروش رسیدند. این رویداد نقش مهمی در معرفی هنر ایران به بازارهای خاورمیانه و سپس بازار جهانی ایفا کرد. علاوه بر آن، تعدادی از مجموعه‌داران، گالری‌داران و مدیران هنری بخش خصوصی، از جمله علیرضا سمیع‌آذر در ایران، نقش کلیدی در کشف و معرفی هنرمندان جدید به بازارهای جهانی ایفا کرده‌اند.

هنرمندان نوآور و برتر

تا سال ۲۰۲۲، کریستیز دبی بیش از ۲۵۰ میلیون دلار فروش داشته است که نقش هنرمندان ایرانی در این دستاورد به وضوح دیده می‌شود. سهراب سپهری چندین بار در صدر جدول فروش قرار گرفته است. پرویز تناولی با مجسمه‌های شناخته‌شده‌اش، از جمله اثر معروف «هیچ»، به نماد هنر مدرن ایران تبدیل شده است و یکی از آثار او در حراجی کریستیز به قیمت بیش از ۲.۸ میلیون دلار به فروش رسیده است. فرهاد مشیری، از معدود هنرمندان ایرانی، آثارش در حراجی‌های نیویورک و لندن نیز به فروش رسیده است. او در سال ۲۰۰۸ با تابلو «عشق»، رکورد فروش ۱.۰۵ میلیون دلار در کریستیز را ثبت کرد و به عنوان اولین هنرمند ایرانی، اثری بالای یک میلیون دلار در این حراجی فروخت.

خصوصیات هنر معاصر در ایران

آثار هنری ایرانی اغلب تلفیقی از هویت فرهنگی، نمادگرایی سنتی و بیانی معاصر هستند. در این آثار، عناصر مانند خط، شعر، نگارگری، فرش، آیین‌های مذهبی و معماری سنتی به شکلی بازخوانی شده در بسترهای مدرن به کار گرفته می‌شوند. این ویژگی‌ها برای مخاطب غربی که به دنبال معناهای چندلایه و ناشناخته است، جذابیت ویژه‌ای دارد. هنر معاصر ایران توانسته است به خوبی سنت‌های ایرانی مانند خط، معماری و آیین‌ها را با فرم‌های مدرن غربی تلفیق کند. زبان بصری چندلایه، بهره‌گیری از شعر، خوشنویسی، فرهنگ عامه و نمادهای سیاسی-اجتماعی در آثار هنرمندان ایرانی، مخاطب غربی را با ابعاد پیچیده‌ای از هویت و مقاومت فرهنگی روبه‌رو می‌سازد. علاوه بر این، هنرمندان ایرانی از رسانه‌ها و مدیوم‌های متنوعی بهره می‌برند.

موانع و امکانات

با وجود رشد بازار، هنرمندان ایرانی با چالش‌هایی مانند تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های مالی و بانکی مواجه هستند. با این حال، توسعه فروش آنلاین هنر و بازار NFT، راه‌اندازی پلتفرم‌های مجازی برای نمایش آثار، همکاری‌های فرهنگی منطقه‌ای با مراکز هنرهای معاصر در دبی، دوحه و بیروت، و افزایش علاقه‌مندی مجموعه‌داران جوان به هنرهای مفهومی، اجتماعی و چندرسانه‌ای، موجب تقویت و رونق بیشتر هنر ایران شده است.

نقش حراج تهران در توسعه و ارتقاء هنر معاصر ایران

حراج تهران، که برای اولین بار در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲ میلادی) توسط علیرضا سمیع‌آذر برگزار شد، به عنوان نخستین حراج خصوصی رسمی در ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ شناخته می‌شود. این رویداد به سرعت به یکی از مهم‌ترین رویدادهای سالانه در بازار هنر ایران تبدیل شد و تاثیر قابل توجهی بر تعیین قیمت‌ها، شناساندن هنرمندان و تقویت بازار هنرهای مدرن و معاصر داخلی و خارجی داشت. هدف از برگزاری این حراج، تثبیت بازار داخلی هنر ایران، حمایت از هنرمندان زنده و خانواده‌های هنرمندان فقید، ایجاد سیستم قیمت‌گذاری شفاف بر مبنای استانداردهای بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و ایرانیان خارج از کشور بود.

در مورد نقش حراج تهران، سمیع‌آذر در گفت‌وگویی با آرت‌چارت بیان کرد:

در غیاب بانک‌های اطلاعاتی رسمی، حراج تهران به مرجع اصلی قیمت‌گذاری آثار هنری در ایران بدل شده است و حتی توسط گالری‌های خارج از کشور نیز به آن ارجاع داده می‌شود. در شرایط تحریم، این حراج فرصت مناسبی برای هنرمندان ایرانی فراهم کرده است تا بدون نیاز به خروج اثر از کشور، در فضایی معتبر آثار خود را عرضه کنند. از زمان آغاز به کار، بارها مورد نقد قرار گرفته‌ایم، اما معتقدم این نقدها ما را وادار به اصلاح و پاسخگویی می‌کنند.

او نقش حراج در حوزه هنرهای تجسمی را بسیار حیاتی می‌داند و می‌گوید:

در حال حاضر، هیچ کمک مالی یا سوبسیدی از طرف دولت برای حمایت از هنر و بازار هنر اختصاص داده نشده است. به همین دلیل، هنرهای تجسمی مستقل‌ترین جریان فرهنگی در کشور است. در مقابل، سینما به شدت به کمک‌ها و حمایت‌های دولتی وابسته است، تئاتر نیز متکی بر بودجه و سالن‌های دولتی است و موسیقی هم همین‌طور. در مقابل، حمایت دولتی در حوزه هنرهای تجسمی تقریباً وجود ندارد.

حاشیه ساتبیز در دبی: آیا این ادعا یک وعده اغواکننده است یا سرقت آثار ایرانی؟

حضور آثار هنرمندان ایرانی در بازارهای جهانی همواره با افتخار همراه نبوده است. در حراج اخیر، حاشیه‌هایی درباره فروش آثار غیرقانونی هنرمندان و وجود آثار تقلبی به نام هنرمندان بزرگ مطرح شد. مهرداد فلاح، هنرمند نقاش و نماینده خانواده زنده‌یاد صادق تبریزی، پس از اعلام خبر فروش آثار تبریزی با قیمتی کمتر از برآورد اولیه، واکنش نشان داد.

فلاح در گفت‌وگو با مهر اعلام کرد که پس از درگذشت تبریزی، آثار جعلی و تقلبی منتسب به او در حراجی‌های دسته سوم و چهارم در اروپا و آمریکا عرضه می‌شود. او افزود: «ایریک آذری در دهه‌های گذشته با وعده‌های فریبنده، از هنرمندانی مانند صادق تبریزی، سهراب سپهری و پرویز تناولی آثار هنری به امانت گرفت و هرگز بازنگرداند. این آثار به صورت غیرقانونی در بازارهای بین‌المللی فروخته شده‌اند.» فلاح این اقدام را سرقت هنری توصیف کرد و تأکید کرد: «خرید و فروش آثار غیرقانونی است.»

او همچنین خبر داد که نمایشگاهی از آثار صادق تبریزی با عنوان «ریتم خط‌های تبریزی» در ابوظبی برگزار خواهد شد. هدف از برپایی این نمایشگاه، معرفی آثار اصیل زنده‌یاد تبریزی و مقابله با عرضه آثار جعلی او است. فلاح اظهار داشت: «ما در تلاش هستیم تا با همکاری گالری‌های معتبر، آثار واقعی و مستند استاد را به نمایش بگذاریم و از هنردوستان دعوت می‌کنیم با بررسی اصالت آثار، از هنر واقعی لذت ببرند.»