ایرانیان، پیشروان روایت تمدن اسلامی
در این سفر علمی، از صفرِ خوارزمی تا صور فلکی عبدالرحمن صوفی، تاریخ و نجوم را کشف می‌کنیم.
در قلب جده، نمایشگاهی برپا شده است که گویی تار و پود تاریخ و فرهنگ را در هم می‌بافد. دومین دوسالانه هنرهای اسلامی با شعار قرآنی «وما بینهما» (آنچه میان آسمان‌ها و زمین است) در ترمینال غربی فرودگاه عبدالعزیز جده برگزار می‌شود، و درهای خود را به روی دنیای شگفتی‌های هنر و فرهنگ اسلامی گشوده است. این مکان، که در سال ۱۳۶۰ شمسی برای استقبال از زائران ساخته شده، با سقف‌های بلند و چترهای خاکی‌رنگ، اکنون میزبان بیش از پانصد اثر هنری است. از دست‌نوشته‌های کهن که جهان را دگرگون کردند تا پرده کعبه، پارچه‌ای مقدس که برای نخستین‌بار خارج از مکه به نمایش درآمده است.
ترمینال جده، از استقبال زائران تا نمایش هنر جهانی
انتخاب این ترمینال با ظرفیت پذیرش هشتاد هزار نفر، تصمیمی هوشمندانه و معنادار است. این مکان، که روزگاری تنها برای جابه‌جایی زائران به مکه و مدینه ساخته شده بود، اکنون به محلی برای نمایش تلفیق سنت و نوآوری تبدیل شده است. برای بسیاری از زائران، که بخش عمده‌ای از شرکت‌کنندگان در این دوسالانه را تشکیل می‌دهند، این نخستین تجربه حضور در یک نمایشگاه هنری بزرگ است.
در سال ۱۴۰۲، حدود ششصد هزار نفر از این رویداد دیدن کردند و انتظار می‌رود امسال این رقم بسیار افزایش یابد. دانش‌آموزان محلی، هنرمندان و چهره‌های سیاسی از سراسر جهان نیز در این رویداد حضور خواهند داشت. در این میان، سوال مطرح می‌شود که چرا جده و چرا اکنون؟ پاسخ ممکن است در جاه‌طلبی‌های عربستان سعودی نهفته باشد؛ کشوری که در تلاش است با بهره‌گیری از قدرت نرم، خود را به‌عنوان مرکزی فرهنگی و جهانی معرفی کند.
عربستان، که تنها شش سال پیش درهایش را به روی گردشگران غیرمذهبی گشود، اکنون با برگزاری جشنواره‌های پرشور و ساخت اقامتگاه‌های لوکس در مناطق علولا و دریایه، میزبان جمعیت زیادی از بازدیدکنندگان است که به سمت میراث باستانی‌اش جذب می‌شوند. این دوسالانه بخشی از این چشم‌انداز است؛ جایی که قدرت نرم، نوآوری در دل سنت و قدرت سیاسی در کنار هم قرار گرفته‌اند تا تصویری از نظم نوین و پرتناقض جهان امروز ارائه دهند. این رویداد نه تنها برای زائران و گردشگران، بلکه برای نیروی کار جوان سعودی – که ۶۳ درصد آنها زیر سی سال و بخش قابل توجهی از آنها زنان هستند – فرصتی برای آموزش و اشتغال فراهم می‌کند.
پرده کعبه: مرکز اصلی و نمادین نمایشگاه
در میان این گنجینه‌ها، پرده کعبه بی‌تردید نقطه اوج است. این پارچه سیاه، با خطاطی‌های طلایی و نقره‌ای که هر سال نو می‌شود، برای نخستین‌بار توسط تولیت امور مسجدالحرام و مسجد النبی خارج از مکه به معرض نمایش گذاشته شده است. بازدیدکنندگان می‌توانند با فرآیند دوخت، فانوس‌دوزی آیات قرآنی، ابزارهای شست‌وشو و مواد معطر مورد استفاده آشنا شوند. این پارچه که گویی نماد معنوی کعبه را در بر دارد، حضوری چشمگیر در این نمایشگاه دارد. اما پرده کعبه تنها جاذبه این رویداد نیست.
دروازه کعبه که از دوران عثمانی باقی مانده است، همراه با دو کلید مربوط به عصر ممالیک و پارچه‌ای که داخل کعبه را می‌پوشاند، در کنار نقشه‌ای شش‌متری از رود نیل قرار دارد که برای نخستین‌بار از آرشیو واتیکان به جده منتقل شده است. این نقشه به همراه ده اثر دیگر از واتیکان، نشانگر همکاری گسترده بین سی نهاد بین‌المللی است، از موزه لوور پاریس و موزه ویکتوریا و آلبرت لندن گرفته تا موسسه احمد بابا در تیمبوکتو و کتابخانه سلیمانیه در استانبول. مجموعه شامل مخمل‌های ایرانی از بنیاد بروشتینی ایتالیا، کاشی‌های الحمرا، آلات موسیقی و سلاح‌هایی از مجموعه الثانی پاریس، جعبه‌های جواهر از موزه دولتی نوساتنگارای اندونزی و پیراهنی طلسم‌گونه با متن کامل قرآن از قطر است، که این مجموعه را به گنجینه‌ای بی‌نظیر بدل کرده است.
ترکیب سنت و مدرنیته در فضای قدرت نرم
دوسالانه هنرهای اسلامی، که در سال ۱۳۹۹ هجری شمسی توسط بنیاد دوسالانه دریایه، وابسته به وزارت فرهنگ عربستان، تأسیس شده است، بخشی از برنامه‌های محمد بن سلمان برای کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت و تقویت قدرت نرم است. عربستان، که اکنون به مرکزی برای پیمان‌های صلح و سرمایه‌گذاری‌های جهانی تبدیل شده، در مسیر جدیدی قرار گرفته است.
برنامه «نطاقات» که از سال ۱۳۹۰ هجری شمسی آغاز شده است، هدف اصلی آن بومی‌سازی نیروی کار در عربستان سعودی است. این برنامه توانسته است نیروی جوان و تحصیل‌کرده داخلی را وارد بازار کار کند و نقش زنان را به عنوان عوامل مهم در این تحول برجسته سازد. این پروژه با بهره‌گیری از شبکه‌ای گسترده از نهادهای بین‌المللی و همکاری‌های متنوع، برخی از آنها با حمایت مالی عربستان برای مرمت آثار فرهنگی، نشان‌دهنده عزم این کشور در بازتعریف جایگاه خود در عرصه فرهنگی جهان است.
آثار ارزشمند که تاریخ را به شکل نوین نگاشته‌اند
با ورود به سالن‌های پارچه‌پوش دوسالانه، گویی وارد سفری در زمان می‌شوید. ویترین‌ها مملو از دست‌نوشته‌هایی هستند که نه تنها تاریخ علم، بلکه مسیر توسعه تمدن را رقم زده‌اند. یکی از این آثار ارزشمند، نسخه‌ای از قرن چهاردهم میلادی از «لیبر آباکی» (کتاب محاسبه، ۱۲۰۲ میلادی) اثر فیبوناچی است.
این کتاب با معرفی اعداد عربی و نظام جایگاهی، تحولی در ریاضیات اروپا ایجاد کرد. در صفحات آن، دایره‌ای کوچک به چشم می‌خورد که نماد عدد صفر است؛ عددی که برای اولین‌بار در خط رومی ثبت شد. این علامت ساده، با رنگ‌های قرمز و سیاه بر روی کاغذ پارچمانی نازک، راه را برای توسعه اعداد اعشاری، حسابداری و حتی کدهای دودویی هموار ساخت. اما منشأ این نوآوری چیست؟ ریشه در ذهن محمد بن موسی خوارزمی، دانشمند بزرگ قرن نهم، دارد؛ او هنگام سفر به هند، با مفهوم صفر آشنا شد و آن را درک کرد.
نسخه‌ای کمیاب از «کتاب الجبر و المقابله» خوارزمی، که بین سال‌های ۸۱۳ تا ۸۴۶ میلادی نوشته شده و هم‌اکنون در کتابخانه عبدالعزیز مدینه نگهداری می‌شود، در این نمایشگاه به نمایش درآمده است. این اثر، که واژه‌های «جبر» (به معنای بازسازی) و «الگوریتم» (از نام خوارزمی گرفته شده) را به جهان معرفی کرد، نشان‌دهنده تأثیر عمیق دانش اسلامی بر توسعه علم و تمدن است.
در ویترینی دیگر، صفحات کتاب «صور الکواکب الثابته» اثر عبدالرحمن صوفی، ستاره‌شناس قرن دهم، به چشم می‌خورد. این اثر که در سال ۱۱۲۵ میلادی با جوهر بر روی کاغذ و جلد چرمی نگاشته شده است، صورت فلکی آندرومدا را با تصاویری از اسب، شتر و ماهی عربی نشان می‌دهد. صوفی با ترجمه و اصلاح فهرست ستارگان بطلمیوس، نخستین نمودار تصویری ستاره‌ای تاریخ را خلق کرد. دست‌نوشته‌هایی از قرن‌های دوازدهم و سیزدهم، که از دوحه و واتیکان امانت گرفته شده، این دستاوردهای علمی و هنری را زنده نگه می‌دارند.
در این ویترین‌ها، تنها آثار هنری درخشان نیستند که توجه را جلب می‌کنند. سندی قدیمی حاوی ترجمه‌ای از قرآن است که از طریق نقدی جدلی توسط نیکتاس بیزانسی نگهداری شده است و روایتگر داستانی متفاوت است. این سند، که زمانی برای رد قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفت، اکنون در گفت‌وگویی میان یک دانشمند واتیکانی و زنی جوان سعودی به نمادی از پیوند میان فرهنگ‌ها بدل شده است. این صحنه گواهی بر قدرت گفت‌وگوهای دوسالانه است؛ رویدادی که در آن تاریخ، ادیان و فرهنگ‌ها کنار هم قرار می‌گیرند و گفت‌وگویی بی‌مرز و فراگیر را شکل می‌دهند.
پرسش «هنر اسلامی چیست؟» در این نمایشگاه به وضوح مطرح می‌شود. حوزه‌های اسلامی، از پارسی و بیزانسی گرفته تا چینی و اندلسی، شامل آثاری هستند که گاهی توسط غیرمسلمانان خلق شده‌اند. اولگ گرابار، مورخ هنر، «هنر اسلامی» را با «باروک» یا «گوتیک» مقایسه می‌کند. حتی امروز، مجموعه الثانی در پاریس نتیجه دیپلماسی فرهنگی قطر است. اما جهان اسلام در حال حاضر در حال بازنویسی تاریخ خود از طریق اشیاء است؛ موزه‌های جدیدی در دوحه، ابوظبی و دیگر مناطق، مانند موزه لوسیل (افتتاح در ۱۴۰۸) و موزه آرت میل (افتتاح در ۱۴۰۹)، آماده‌اند تا جریان هنر اسلامی غرب‌محور را معکوس کنند و دیدگاه‌های نوینی ارائه دهند.
نسخه‌های قرآنی از روسیه، ساحل آفریقا و سیسیل، زیبایی بی‌نظیر این کتاب مقدس را به نمایش می‌گذارند. نوید کرمانی، پژوهشگر آلمانی-ایرانی، می‌نویسد: «گفت‌وگو درباره قرآن، در واقع گفت‌وگو درباره زیبایی آن نیز هست.» این زیبایی در آثار این نمایشگاه، از پرده کعبه تا دست‌نوشته‌های کهن، به وضوح دیده می‌شود و نشان‌دهنده عمق و غنای فرهنگی این میراث است.
در حال حاضر، یک داستان افسانه‌ای در حال نگارش است.
دوسالانه هنرهای اسلامی جده تنها یک نمایشگاه از آثار هنری نیست، بلکه نمادی است از پیوند فرهنگ‌ها، ادیان و دوره‌های زمانی مختلف. این رویداد که تا چهارم خرداد ۱۴۰۴ ادامه دارد، مانند تابلویی است که با رنگ‌های سنت، نوآوری و ایمان نقش بسته است. تصویری است که داستان یک ملت در حال تغییر و تحول را بازگو می‌کند. در دنیای امروز، این نمایشگاه دعوتی است به تفکر درباره آنچه میان آسمان و زمین قرار دارد. فرصتی است برای تماشای رقص گنجینه‌ها در جده، جایی که گذشته و آینده در کنار هم به رقص در می‌آیند.
