نام واقعی زلیخا چیست؟ تاریخچه و منشاء نام زلیخا در ادبیات و متون مقدس

در قرآن، او به عنوان «زن عزیز» شناخته می‌شود، در تورات نیز «همسر ارباب» نامیده می‌شود؛ اما نام زلیخا کیست و از کجا آمده است؟ این نام به همان زلیخای مشهور اشاره دارد که نماد آزمایش الهی یوسف نبی در مقابل هوس‌های دنیایی است. هرچند همه او را می‌شناسیم، نه قرآن و نه تورات نامش را ذکر نکرده‌اند.

شخصیت همسر پوتیفار، فرمانده مصر، که در روایات ابراهیمی به عنوان زنی وسوسه‌گر معرفی می‌شود، در متون مقدس اصلی—یعنی قرآن و تورات—ناشناس است. قرآن در سوره یوسف (آیات ۲۳ تا ۳۴) او را تنها «امرأةُ الأَزِیزِ» (زن عزیز) می‌نامد، بدون ذکر نام خاصی. در تورات، در کتاب پیدایش (۳۹:۷-۱۲)، او را «אֵשֶׁת אֲדוֹנָיו» (زن اربابش) می‌نامد، که باز هم نامی ذکر نمی‌شود.

نام «زلیخا» ریشه عربی دارد و از واژه‌هایی مانند «ذَلِیکَ» یا «زُلَیْخَ» گرفته شده است، که به معنای «پرنور»، «درخشان» یا «زیبا» است و با تصویر زنی فریبنده همخوانی دارد.

نخستین بار در ادبیات یهودی، در قرن یازدهم میلادی، نام زلیخا ظاهر شد. در «سِفِر هَیَاشَر»، که یک میدراش (تفسیر روایی) یهودی میانه است، این نام برای اولین بار به همسر پوتیفار نسبت داده می‌شود. این متن، که احتمالا در حدود سال ۱۰۵۰ میلادی در اروپا یا خاورمیانه نگاشته شده است، جزئیات بیشتری درباره داستان و وسوسه‌های او ارائه می‌دهد و نام «زلیخا» را برای او معرفی می‌کند.

پیش از آن، در میدراش‌های اولیه مانند «گِنِزیس رَبَّا» (قرن پنجم میلادی)، این نام ذکر نشده و تمرکز تنها بر خود داستان و پیام‌های اخلاقی آن بوده است. احتمالاً این نام از فولکلورهای سامی—یعنی عبری و عربی—اقتباس شده و در ادبیات دینی متاخرتر، مانند «لِجِندز آف دِ جوز» اثر لوئیس گینزبرگ (۱۹۰۹، بر پایه منابع قرون وسطی)، تثبیت یافته است.

در سنت اسلامی، نام زلیخا دیرتر وارد متون شد. قرآن در قرن هفتم میلادی از او نام نبرده است، اما در تفسیرهای اسلامی، به ویژه در تفسیر ابن کثیر (درگذشته ۱۳۷۳)، این نام بر اساس روایات اسرائیلیات—داستان‌های یهودی—مطرح شده است. اولین اشاره صریح به نام زلیخا در این تفسیرها ظاهر می‌شود، جایی که او را با این نام معرفی می‌کنند.

شهرت نام زلیخا در ادبیات پارسی جایگاه ویژه‌ای دارد.

داستان روایت "یوسف و زلیخا" از قرن دهم میلادی در ادبیات پارسی شکل گرفته است؛ هرچند شعرهای گمشده‌ای از نویسندگانی مانند ابوالمعید بلخی (قرن دهم) در این زمینه وجود دارد، اما اولین نسخه باقی‌مانده از این داستان به فردوسی نسبت داده می‌شود. محبوبیت این داستان با اثر "یوسف و زلیخا"ی جامی (۱۴۸۳ میلادی)، شاعر و صوفی ایرانی، به اوج رسید؛ این منظومه عرفانی زلیخا را نمادی از عشق الهی می‌سازد و در فرهنگ اسلامی-پارسی جاودانه می‌شود. به‌طور ساده‌تر، داستان یوسف و زلیخا یکی از موضوعات محبوب ادبیات کلاسیک فارسی است که باعث شده هم نام‌ها و هم داستان به طور قدرتمند و ماندگار در حافظه فرهنگی باقی بمانند.

در نهایت، این نام‌گذاری‌ها بیش از هزار سال پس از زمانه تخمینی حضرت یوسف (دوران هیکسوس‌ها، حدود ۱۶۰۰ ق.م) ظاهر شده است؛ اما ارتباط این نام با «زن عزیز» یا «زن ارباب» هنوز به درستی مشخص نشده است.