تئاتر نصر تهران؛ تاریخ پر فراز و نشیب یک نماد فرهنگی و در انتظار تبدیل به موزه ملی

در هر گفتاری درباره دوره قاجار و معماری آن، نمی‌توان از نام گراندهتل چشم‌پوشی کرد. این هتل باشکوه در اواخر دوره قاجار توسط «آقاسیدنصراله» معروف به «باقراُف» ساخته شد. همان بنای تاریخی که اولین سالن‌های تئاتر ایران در آن روشن شد و مسیر ورود هنرمندان بسیاری به لاله‌زار را هموار کرد. این هتل در سال 1266 هجری شمسی افتتاح شد و پس از 29 سال، در سال 1294، اولین اجرای نمایش در سالن آن برگزار شد؛ سالن باقراُف، همانجایی که نصراله باقراُف در بخش جنوبی هتل، برای اجرای تئاتر ساخته بود و آثار گروه کمدی ایران به مدیریت سیدعلی‌خان نصر، همراه با هنرمندان ارمنی، میرزاده عشقی و حسن مقدم روی صحنه رفتند. نصراله پس از سفر به اروپا برای فراگیری هنر تئاتر، در سال 1304، گروه کمدی ایران را بر اساس سبک تئاتر اروپایی تأسیس کرد.

بازگردیم به سالن تئاتر باقراُف، که به نام سالن تئاتر گراند هتل نیز شناخته می‌شود. در همان سال‌های اولیه راه‌اندازی این سالن، تغییراتی در ساختار و چیدمان آن صورت گرفت و علاوه بر تئاتر، نمایش فیلم نیز به فعالیت‌هایش افزوده شد؛ سالن جدید بیضی‌شکل و با غرفه‌هایی بود که تماشاگران در گروه‌های سه یا چهار نفری در آن می‌نشستند و فیلم تماشا می‌کردند. این نوع طراحی خیلی سریع مورد استقبال اشراف، هنرمندان، اتباع خارجی و عموم مردم قرار گرفت. این تحولات تا سال 1307 ادامه یافت و سینمای گراندهتل برای بانوان نیز برنامه‌هایی داشت. به مرور، تماشای فیلم در این سالن به بخش ثابت برنامه‌ها تبدیل شد و از سال 1309، اجرای تئاتر در این مکان کم‌رنگ‌تر یا به طور کامل کنار گذاشته شد.

در این سال‌ها، نصراله برای توسعه و گسترش هنر تئاتر در ایران تلاش‌های زیادی کرد و به عنوان پدر تئاتر ایران شناخته شد. یکی از اقدامات ماندگار او، تأسیس هنرستان هنرپیشگی در سال 1318 بود؛ مؤسسه‌ای که توجه نصر را بیش از پیش به سالن باقراُف و فعالیت‌های نمایشی جلب کرد.

تماشاخانه تهران، مهمان تازه‌ وارد آقاسیدنصراله شد.

ناصر حبیبیان و محیا آقاحسینی در کتاب «تماشاخانه‌های تهران از ۱۲۴۷ تا ۱۳۸۹» ذکر کرده‌اند که پس از آغاز فعالیت هنرستان هنرپیشگی، در اول دی‌ماه ۱۳۱۹ شمسی، این تئاتر توسط سیدعلی‌خان نصر، عنایت‌الله شیبانی و احمد دهقان که سهام‌داران آن بودند، با اجاره ماهانه ۳۰۰ تومان و با ثبت رسمی تحت عنوان «تماشاخانه تهران» افتتاح شد. پس از مرمت سالن، اغلب شاگردان هنرستان هنرپیشگی در این مکان به اجرا می‌پرداختند.

بر اساس مستندات، نصر پس از انجام اصلاحات لازم، در دهم مهر ۱۳۲۰، تماشاخانه دائمی تهران را بهره‌برداری کرد و در سال ۱۳۲۱، با تخریب غرفه‌ها، سالن نمایش به‌صورت یک فضای یکپارچه و مستطیلی شکل در آمد.

بنابراین، آنچه از معماری سالن تئاتر تهران باقی مانده، مربوط به تغییراتی است که نصر در ساخت و ساز آن انجام داده است. نمای خارجی این سالن، تلفیقی از معماری ایرانی و مدرن بود که در خیابان لاله‌زار، به شدت جلب توجه می‌کرد و طراحی آن، جذابیت خاصی به بنا بخشید. سالن نمایش نیز به گونه‌ای طراحی شده بود که تمامی تماشاگران از هر نقطه، دید کافی و مناسبی به صحنه اجرا داشتند. علاوه بر این، طراحی آکوستیک ویژه، توجه به نورپردازی و سیستم صوتی، محیطی ایده‌آل برای اجرای تئاتر و هنرهای نمایشی فراهم می‌کرد. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تئاتر نصر، سقف تزئین‌شده و دکوراسیون داخلی آن است که با حفظ حس تاریخی، احساس نوآوری و مدرن‌بودن را نیز منتقل می‌کند.

یک سالن با ظرفیت ۶۰۰ نفر در اختیار تئاتر ایران قرار دارد.

مدتی پس از تأسیس، امتیاز تماشاخانه به دلیل مشغله‌های دولتی نصر به احمد دهقان، نماینده مجلس و مدیر مجله تهران مصور، واگذار شد. این تماشاخانه که ظرفیت تقریبی 600 تماشاگر داشت، به تدریج از کنترل هنرجویان هنرستان خارج و مورد استفاده گروه‌های آزاد قرار گرفت. این روند ادامه یافت تا اینکه در تابستان سال ۱۳۲۹، احمد دهقان ترور شد و پس از مرگ او، به پاس خدماتش نام تماشاخانه به «دهقان» تغییر یافت.

پس از سال ۱۳۳۷، این تماشاخانه دچار آسیب‌های متعدد و چندین آتش‌سوزی شد. آخرین آتش‌سوزی خسارت زیادی وارد کرد و فرآیند بازسازی آن تا سال ۱۳۴۱ طول کشید. هنوز کار بازسازی به اتمام نرسیده بود که در سال ۱۳۴۰، سیدعلی نصر درگذشت. پس از اتمام بازسازی، به پاس زحمات و خدمات ارزشمند او، این سالن با نام «تئاتر نصر» دوباره افتتاح شد. این تالار پس از فعالیت مجدد، تا سال ۱۳۵۷ میزبان هنرمندان برجسته‌ای بود، اما در پی حوادث انقلاب، مجدداً در آتش سوخت.

اثر ملی ثبت‌شده در حال حاضر در انتظار ترتیب‌دهی و سازماندهی است.

پس از انقلاب و در حدود سال‌های 1359 و 1360، تئاتر نصر به نفع کمیته امداد امام خمینی مصادره شد. در بهمن ماه 1366، واحد فرهنگی جهاد دانشگاهی این سالن را اجاره کرد و با تلاش‌های علی منتظری، که در آن زمان مدیر مرکز هنرهای نمایشی بود، آن را بازسازی و احیا کرد. با این حال، بعدها مجدداً اختلاف‌هایی میان جهاد دانشگاهی و کمیته امداد بروز کرد که چندین سال ادامه یافت. حتی پس از تثبیت وضعیت سالن، در سال 1381، مالک اصلی، یعنی کمیته امداد، تصمیم به فروش ساختمان به مبلغ 5 میلیارد تومان و تبدیل آن به پارکینگ گرفت. همان سال، تلاش‌ها برای ثبت ملی این اثر انجام شد و در تاریخ هفتم مهر 1381، با شماره 6529، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

از سال 1384، طرح راه‌اندازی موزه تئاتر در این محل مطرح شد و در اول شهریور 1386، معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل هنرهای نمایشی خبر از بازسازی و اختصاص تئاتر نصر به موزه ملی تئاتر ایران دادند. در نهایت، با امضای قرارداد واگذاری و خرید این تئاتر توسط شهرداری تهران به مبلغ حدود 6 میلیارد تومان، روند بازسازی و فراهم‌سازی مقدمات راه‌اندازی موزه تئاتر در این ساختمان آغاز شد.

با این حال، این بنا همچنان در انتظار تبدیل شدن به موزه است. ساختمانی که در خیابان لاله‌زار، روبه‌روی کوچه بوشهری قرار دارد و هنوز تصویر زن چنگ‌به‌دست بر سردرش نگه داشته شده است، تا صدای هنر ایران در گذر زمان باقی بماند.