آسیاب آبی یوسف‌آباد تهران در انتظار مرمت و موزه شدن
آسیاب آبی یوسف‌آباد تهران، میراث تاریخی در انتظار مرمت و بازگشایی به عنوان موزه
آسیاب آبی یوسف‌آباد تهران در انتظار مرمت و تبدیل به موزه تاریخی، میراث فرهنگی ارزشمند و نماد تاریخ منطقه.
مراسم تاج‌گذاری آقا محمدخان قاجار در اول فروردین سال 1161 خورشیدی در شهر ساری برگزار شد. در دوران حکمرانی او بود که تهران به عنوان پایتخت انتخاب گردید؛ تصمیمی که نه تنها بر پایه علاقه بلکه به دلیل موقعیت جغرافیایی و منابع طبیعی و تاریخی این شهر اتخاذ شد، که امکان توسعه و پیشرفت را برای قاجاریان فراهم آورد. یکی از این منابع ارزشمند، قنات‌های پرآب و فراوان این شهر است، که بر اساس منابع معتبر تعداد آن‌ها در طول تاریخ به 572 رشته می‌رسید. بخش عمده این قنات‌ها متعلق به قدرتمندان و وابستگان حکومت قاجار بود و آب مازاد آن‌ها به ساکنان شهر اختصاص می‌یافت. یکی از این قنات‌ها، قنات یوسف‌آباد است که هنوز صدای آب در آن جاری است. بیش از 150 سال پیش، در منطقه یوسف‌آباد، باغ بزرگی بر روی این قنات قرار داشت. آب قنات یوسف‌آباد علاوه بر تامین آب باغ، چهار آسیاب را نیز به حرکت در می‌آورد که متعلق به میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، صدراعظم دوره ناصری، بودند. او در سال ۱۲۵۰ خورشیدی، شمال غربی دارالخلافه ناصری را به قصد آبادانی و توسعه، به نام خود ثبت کرد. این منطقه با باغ‌ها و قنات‌های فراوان، زمینهای برای کاشت بذر برکت و توسعه فراهم آورد. به گفته دوست‌علی‌خان معیرالممالک، «درختان میوه باغ یوسف‌آباد توسط مستوفی‌الممالک کاشته شده بود و میوه‌های آنجا در نوع خود بی‌نظیر بودند؛ بهترین نوع انجیر در آن باغ پرورش می‌یافت. آسیاب یوسف‌آباد، بر روی تپه‌ای کنار خیابان ونک قرار داشت و رو به شهر شمیران، منظره‌ای زیبا و دلنشین داشت.»
امروزه نیز، آسیاب آبی منطقه 6 تهران، پس از گذر از فراز و نشیب‌های تاریخ، همچنان پابرجاست؛ در یوسف‌آباد و محله‌ای که امروزه با نام خیابان‌های 51 و 53 شناخته می‌شود.
دو دستگاه آسیاب و سی خروار آرد
در سال 1311، مستوفی‌الممالک درگذشت و پسرش حسن‌خان مالک زمینهای پدرش، از جمله اراضی یوسف‌آباد، ونک و بهجت‌آباد شد. پس از فوت حسن‌خان، این زمین‌ها بین ورثه تقسیم شد. در سال 1322، ابوالقاسم عجایبی، کشاورز و زمین‌دار اهل ونک، از ورثه خریداری کرد. او در منطقه بین ده ونک و شمال یوسف‌آباد زندگی می‌کرد و بخش عمده‌ای از زمینهای گندم‌زار آن ناحیه متعلق به او بود. به همین دلیل، آسیاب یوسف‌آباد توجه او را جلب کرد. پس از آن، بسیاری از کشاورزان از آبادی‌های اطراف، از جمله درکه و ونک، گندم‌های خود را با قاطر به آسیاب حاج ابوالقاسم عجایبی، معروف به «دستگیر»، می‌بردند تا آرد شود.
در گذشته، در این منطقه دو آسیاب فعال وجود داشت؛ یکی با نام آسیاب کوچک و دیگری با نام آسیاب بزرگ، که به آن آسیاب «گاومیشی» نیز می‌گفتند. هنگام ساخت بزرگراه رسالت، آسیاب بزرگ از بین رفت. این دو آسیاب تأمین‌کننده آرد برای نانوایی‌های اطراف، از ونک تا اوین و درکه بودند و روزانه بیش از 30 خروار آرد تولید و توزیع می‌کردند. اهالی ونک گندم‌های خود را بر الاغ می‌نشاندند و به سمت آسیاب حرکت می‌دادند. گاهی اوقات، مقدار گندم کشاورزان آن‌قدر زیاد بود که ساعت‌ها در صف انتظار می‌ماندند تا نوبت‌شان برسد.
این روایت را سید جلال عجایبی، فرزند ابوالقاسم و تنها وارث و نگهدارنده این آسیاب آبی، نقل می‌کند.
آسیابی ساخته شده از آجرهای زبر، سنگ و ملات آهک.
آسیاب آبی یوسف‌آباد یک بنا چهارطاقی است که بر اساس ساختارش، ستون‌هایی در چهار طرف آن نصب شده بود تا بار سقف و پشت‌بام را بر دوش خود بگیرند و از فروپاشی آن جلوگیری کنند. این اثر تاریخی و محوطه اطراف آن حدود هزار متر مربع وسعت دارد که تقریبا ۲۵۰ متر مربع آن به بخش زیربنای آسیاب اختصاص یافته است. پی این آسیاب از سنگ و ملات آهک ساخته شده، دیوارهای آن از آجر ختایی با ملات ساروج است و سقف گنبدی‌شکل آن با آجر ختایی و گل پوشش یافته است. اخیراً، پوشش خارجی بام این بنا با قیر و گونی اندود شده است. بر اساس الگوی معمول آسیاب‌ها، این بنای تاریخی کمی پایین‌تر از سطح خیابان قرار داشت تا آب قنات بتواند با فشار بیشتری پروانه‌ها را به حرکت درآورد.
داخل بنا و حیاط آن با آجر و کاهگل فرش شده و دیوارهای داخلی نیز گچ‌کاری شده‌اند. نصرالله حدادی، تهران‌شناس، اشاره می‌کند که آجرهای زبره‌ای که در ساخت این بنا استفاده شده، دیگر تولید نمی‌شوند.
ظاهراً حدود ۶۰ سال پیش، این آسیاب به قصد ساخت مدرسه به اداره آموزش و پرورش سپرده شد، اما نه تنها مدرسه ساخته نشد، بلکه این مکان تخریب و تفکیک شد و ساختمان‌های بلند و جدید در اطراف آن ساخته شدند. از بین رفتن آسیاب گاومیشی نیز نتیجه این تخریب‌های بی‌هدف است، و تنها تنوره‌ای در عمق ۱۴ متری در خانه‌ای در مقابل خیابان سیدجمال‌الدین اسدآبادی باقی مانده است که از آن اثر به جا مانده است.
آسیاب آبی در انتظار تعمیر و بازگشایی مجدد است.
در نهایت، در سال 1386، با پیگیری‌های وراث، یعنی فرزندان حاج ابوالقاسم، نهادهای میراث فرهنگی و شهرداری وارد عمل شدند تا این اثر تاریخی را هم در فهرست آثار ملی ثبت کنند و هم از عبور تونل رسالت از کنار آسیاب جلوگیری نمایند. این تلاش‌ها نتیجه داد و در سوم خرداد همان سال، این اثر با شماره 19170 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، به عنوان یک اثر فرهنگی-تاریخی.
اکنون، چند سالی است که فرآیند مرمت این بنای تاریخی آغاز شده و با تلاش‌های فرزند حاج ابوالقاسم، قرار است این مکان به عنوان موزه آسیاب بازگشایی شود. در واقع، امروز باید این اثر ثبت‌شده ملی را در میان ترافیک یوسف‌آباد و نمای ورودی تونل رسالت مشاهده کرد. اگر به انتهای یوسف‌آباد سر زدید، در تقاطع خیابان‌های 51 و 53، تابلو آسیاب آبی یوسف‌آباد نصب شده است و از این محل می‌توانید پشت‌بام آسیاب آبی را ببینید؛ آسیابی که اکنون سطح آن با خیابان یوسف‌آباد هم‌سطح شده است.
