آینده انسان و فناوری‌های هوشمند؛ اخلاق، هویت و چالش‌ها
آینده انسان در دنیای ربات‌ها و فناوری‌های هوشمند: اخلاق، هویت و چالش‌های پیش رو
بررسی آینده انسان در دنیای فناوری، اخلاق، هویت و چالش‌های پیش رو در نمایشگاه «ارواح در ماشین» موزه نیویورک
در تابستان سال ۲۰۱۲، موزه نوین نیویورک میزبان نمایشگاهی با عنوان «ارواح در ماشین» بود؛ رویدادی که تمامی طبقات موزه را به سفری در تاریخ هنر مدرن و معاصر تبدیل می‌کرد تا نشان دهد چگونه هنرمندان در طول دهه‌ها شیفته فناوری شده‌اند و این علاقه چگونه برداشت ما از «سوژگی انسان» را تغییر داده است.
اکنون، بیش از ده سال پس، این نمایشگاه گسترش یافته و به عنوان ادامه‌ای بر آن تجربه پرآوازه، نگاهی میان‌رشته‌ای به تحولات مفهوم «انسان بودن» در اثر فناوری ارائه می‌دهد. در این نسخه جدید، آثار هنرمندانی کلاسیک همچون «فرانسیس بیکن»، «ادواردو پائولوتزی» و «اچ. آر. گیگر» در کنار آثار تازه‌تری مانند «مریم بنانی»، «وانگچی موتو» و «آنیکا یی» قرار گرفته‌اند تا مرز میان تاریخ و زمان حال را محو کنند.
پیوند انسان و فناوری
در این نمایشگاه، مخاطبان به دیدار ربات‌ها، سایبورگ‌ها و موجودات بیگانه می‌روند تا نه تنها از زیبایی‌های خیالی و تکنیکی هنر لذت ببرند، بلکه با سوالی عمیق روبرو شوند که جایگاه انسان معاصر در دنیای فناوری امروز چیست؟ این رویداد قصد دارد با مرور تاریخچه نگرانی‌ها و دغدغه‌های انسان در دوره‌ها و اعصار مختلف، پاسخی به این پرسش بنیادی بدهد که «انسان چیست، از کجا آمده است و به کجا می‌رود؟»
این موضوع، که پیش‌تر نیز توجه بسیاری از هنرمندان و اندیشه‌های هنری را به خود جلب کرده بود، امروزه در قالبی متفاوت و از زاویه‌ای دیگر مورد بررسی قرار می‌گیرد. در حقیقت، «پست‌انسانیسم» به عنوان پاسخی به آینده انسان در هم‌تنیدگی با فناوری مطرح می‌شود و نقش مهمی در فهم تحولات آینده بشر دارد.
اخلاق و هویت در آینده ربات‌های انسان‌نما
جهان ما با سرعتی باور نکردنی در حال تحول است. ربات‌هایی که روزگاری تنها در داستان‌های علمی-تخیلی تصور می‌شدند، اکنون در منازل، مراکز درمانی و خیابان‌ها حضور یافته‌اند. سایبورگ‌ها، انسان‌هایی که با فناوری در هم تنیده شده‌اند، دیگر فقط مفهومی خیالی در فیلم‌ها نیستند؛ از قلب‌های مصنوعی گرفته تا پروتزهای هوشمند، جزئی از واقعیت امروز ما شده‌اند.
این تحول، که از روزگاران قدیم و حضور موجودات بیگانه در سیارات دور تا امروز، ما را با سوالاتی درباره آینده و اخلاقیات فناوری روبرو می‌کند. موجودات زاده فناوری چه آینده‌ای برای ما رقم می‌زنند؟ چه پیامدهای اخلاقی و وجودی در انتظارمان است؟ به مناسبت برپایی موزه «ارواح در ماشین»، بار دیگر به این پرسش می‌پردازیم تا با نگاهی فلسفی و تحلیلی، این دنیای شگفت‌انگیز فناوری را رمزگشایی کنیم و درک بهتری از تاثیرات آن بر زندگی انسان‌ها داشته باشیم.
ربات‌ها و مسائل اخلاقی
آیا امکان دارد ماشین‌ها از نظر اخلاقی مسئول باشند؟ تصور کنید رباتی در بیمارستان وظیفه مراقبت از بیماران را بر عهده دارد. او با دقت داروها را توزیع می‌کند، اما روزی اشتباها داروی نادرستی به بیمار می‌دهد و منجر به فوت او می‌شود. در این حالت، چه کسی مقصر است؟ سازنده ربات؟ برنامه‌نویس؟ یا خود ربات؟ این سوال ما را به بحث اصلی و مهم درباره اینکه آیا ربات‌ها می‌توانند موجوداتی اخلاق‌مدار باشند، هدایت می‌کند.
بررسی‌های جدید نشان می‌دهد که پاسخ منفی است. در مقاله‌ای که در سال ۲۰۲۴ منتشر شد، استدلال شده است که اعطای حقوق یا مسئولیت اخلاقی به ربات‌ها مانند این است که به یک ماشین لباسشویی حق رأی بدهیم! ربات‌ها ابزارهای پیشرفته‌ای هستند که فاقد آگاهی، احساس یا اراده آزادند؛ بنابراین، این ابزارها می‌توانند مشکلات بزرگی به وجود آورند. شرکت‌های بزرگ فناوری که کنترل هوش مصنوعی را در دست دارند، تمرکز قدرت و ثروت را در دست عده‌ای محدود قرار می‌دهند؛ این موضوع در نهایت ممکن است منجر به نظارت بیش از حد بر زندگی فردی، کاهش آزادی‌های شخصی و حتی تضعیف دموکراسی شود.
برای مثال، فرض کنید الگوریتمی در شبکه‌های اجتماعی تصمیم می‌گیرد چه اخبار و مطالبی به کاربر نمایش داده شود. اگر این الگوریتم تنها اخبار و مطالبی را نشان دهد که با باورهای او هم‌سو است، ممکن است فرد در یک حباب اطلاعاتی قرار گیرد. در چنین وضعیتی، اهمیت اخلاق در فناوری مشخص می‌شود و این پرسش مطرح می‌شود که چگونه می‌توانیم از این ابزارها بهره‌مند شویم بدون اینکه آزادی و استقلال فردی‌مان کاهش یابد.
هم‌پوشانی انسان و ماشین: آیا هویت انسان حفظ می‌شود؟
بیایید نگاهی به سایبورگ‌ها بیندازیم؛ انسان‌هایی که با بهره‌گیری از فناوری‌ها تقویت شده‌اند. از لنزهای هوشمند چشمی گرفته تا دست‌های مصنوعی کنترل‌شده با ذهن، این فناوری‌ها در حال تغییر مفهوم ما از انسانیت هستند. اما این تحولات چه پیامدهایی برای هویت و روان ما دارند؟ تحقیقات انجام‌شده در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که واکنش افراد نسبت به این فناوری‌ها متفاوت است؛ به عنوان مثال، اگر دستگاهی بتواند در بهبود تفکر و حافظه کمک کند، ممکن است افراد آن را بپذیرند، اما در مقابل، اگر فناوری احساسات را تغییر دهد، مثلا باعث شادی همیشگی شود، ممکن است احساس کنند بخش اصلی از خودشان را از دست داده‌اند.
این موضوع به خاطر اهمیت احساسات در شکل‌گیری هویت است. تصور کنید که دوست شما همواره با فشردن یک دکمه احساس شادی کند؛ آیا هنوز همان دوست قدیمی است؟ نگرش فرهنگ‌های مختلف نیز در این زمینه متفاوت است. در ژاپن، مردم نسبت به ابزارهای پوشیدنی مانند ساعت‌های هوشمند راحت‌تر واکنش نشان می‌دهند، اما در مقابل، کاشت تراشه در بدن آن‌ها را با نگرانی درباره «طبیعی بودن» خود مواجه می‌کند. این مسأله نشان می‌دهد که فناوری نه تنها بر بدن ما، بلکه بر فرهنگ و برداشت ما از خودمان نیز تأثیر می‌گذارد.
فرآدم‌ها؛ اخلاق در جهانی ناشناخته
فرض کنید روزی با موجودات هوشمند از سیاره‌ای دیگر یا حتی با هوش مصنوعی‌ای مواجه شویم که آگاهی فراتری نسبت به انسان دارد. در این حالت، سوال این است که آیا قوانین اخلاقی ما، که برای انسان‌ها طراحی شده‌اند، برای این موجودات نیز قابل اجرا هستند؟ برای مثال، اگر موجود بیگانه‌ای هیچ درکی از «درد» یا «همدلی» نداشته باشد، چگونه می‌توانیم درباره مفاهیم درست و نادرست با او گفتگو کنیم؟
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که باید دیدگاه خود را گسترش دهیم. مقاله‌ای در سال ۲۰۲۵ تأکید می‌کند که به جای دیدن ربات‌ها یا موجودات بیگانه به عنوان «دیگری»، باید آن‌ها را به عنوان شریکان احتمالی در زندگی در نظر بگیریم. برای نمونه، ربات‌های اجتماعی که امروزه در خانه‌های سالمندان به کار می‌روند، نه تنها در امور روزمره و کمک به خدمه و ساکنان نقش دارند، بلکه باعث تقویت حس همدلی در افراد می‌شوند. این نوع رابطه دوطرفه می‌تواند ما را به سمت اخلاقی جامع‌تر هدایت کند، جایی که انسان و غیرانسان در کنار هم معنا پیدا می‌کنند.
وقتی خودروها به گروه ما وارد می‌شوند
فناوری‌های پیشرفته تنها ابزارهای ساده نیستند؛ بلکه تأثیر قابل توجهی بر زندگی اجتماعی و فرهنگی ما دارند. تصور کنید که در خانه‌تان رباتی دارید که مانند یک دوست با شما گفتگو می‌کند. این نوع ارتباط ممکن است باعث کاهش زمان صرف شده با دوستان واقعی‌تان شود یا حتی برداشت شما از مفهوم دوستی را تغییر دهد. تحقیقات نشان می‌دهد که تعامل با ربات‌های اجتماعی می‌تواند بر احساس همدلی و حس مسئولیت‌پذیری ما تأثیرگذار باشد.
در دنیای امروز، انسان‌ها درگیر احساس تنهایی هستند و به هوش مصنوعی به عنوان همدلی و همراهی روی می‌آورند. مثلا اگر رباتی محبت نشان دهد، آیا احساس می‌کنید باید به او محبت کنید؟ در این حالت، مرزهای میان انسان و ماشین کم‌رنگ‌تر می‌شود. از دیدگاه فرهنگی، هنر نقش مهمی در شکل‌دهی به درک ما از این مسائل ایفا می‌کند.
فیلم‌هایی مانند «او» و نمایشگاه‌هایی چون «ارواح در ماشین» ما را ترغیب می‌کنند تا دوباره درباره رابطه‌مان با فناوری بیاندیشیم. در این نمایشگاه، بازدیدکنندگان با آینه‌هایی روبه‌رو می‌شوند که در آن‌ها تصویر انسان و ماشین در هم می‌آمیزد؛ تجربه‌ای که انسان را یادآور می‌کند فناوری نه تنها ابزار است، بلکه بازتابی از امیدها و ترس‌های او نیز محسوب می‌شود.
آزمایش انسانیت در حال انجام است
با وجود تمامی این پیشرفت‌ها، چالش‌هایی نیز در مسیر ما قرار دارند. اگر بدن انسان مملو از قطعات مصنوعی شود، آیا هنوز خود واقعی‌مان هستیم؟ مثلا اگر حافظه‌مان را با تراشه‌ای ارتقا دهیم، خاطرات‌مان هنوز مال خودمان است؟ در صورت تصادف ربات، مسئولیت با چه کسی است؟ راننده؟ برنامه‌نویس؟ یا شرکت سازنده؟ و اگر خودروهای خودران و هوشمند امروز فردی را زیر بگیرند و او را به قتل برسانند، مقصر چه کسی است؟
این سوال‌ها هنوز پاسخ قطعی ندارند. فناوری‌های پیشرفته هزینه بالایی دارند. اگر تنها افراد ثروتمند توانایی بهره‌برداری از سایبورگ‌ها یا هوش مصنوعی‌های پیشرفته را داشته باشند، شکاف طبقاتی عمیق‌تر می‌شود. تصور کنید دنیایی را که در آن فقط گروهی خاص بتوانند حافظه یا توان بدنی خود را ارتقا دهند؛ چه بر سر جامعه خواهد آمد؟ اگر روزی با موجوداتی غیرانسانی و هوشمند روبه‌رو شویم، آیا آماده‌ایم بدون پیش‌فرض و با آگاهی کامل با آن‌ها تعامل کنیم؟ تاریخ نشان داده است که انسان‌ها گاهی حتی با فرهنگ‌ها و انسان‌های دیگر نیز با دشواری کنار می‌آیند، چه برسد به موجوداتی کاملاً متفاوت.
در آیینه خودرو: تصویر بازتابی از وجودمان
نمایشگاه «ارواح در ماشین» جمله‌ای تأمل‌برانگیز داشت: «چه زمانی ماشین‌ها انسانی‌تر می‌شوند و ما تا چه مدت همچنان انسان باقی می‌مانیم؟» این سوال مانند آینه‌ای است که ما را وادار می‌کند به درون خود بنگریم. ربات‌ها، سایبورگ‌ها و موجودات بیگانه تنها فناوری یا موجوداتی خارجی نیستند، بلکه بازتابی از آرزوها و ترس‌های درونی ما هستند. در آن‌ها به دنبال جاودانگی، قدرت و معنا می‌گردیم، اما همزمان نگران از دست دادن هویت انسانی‌مان هستیم.
مهد تحول و انقلاب بشری
ارتباط ما با این موجودات و فناوری‌ها دیگر صرفاً یک تصور نیست؛ بلکه در حال حاضر در حال تحقق است. از پوست‌های مصنوعی که قابلیت ترمیم خود را دارند تا ربات‌هایی که جایگزین تصمیم‌گیری‌های انسانی می‌شوند. انسان امروز در آستانه یک انقلاب قرار گرفته است. جهان در حال تغییر است و ما در مرکز این تحولات قرار داریم. ربات‌ها، سایبورگ‌ها و حتی مفهومی به نام موجودات بیگانه، ما را وادار می‌کنند تا سوالات بزرگ‌تری درباره خودمان، آینده‌مان و جایگاه‌مان در این جهان بیابیم.
این فناوری‌ها می‌توانند ما را به اوج‌های نوین برسانند یا در این مسیر، ما را غرق در دگرگونی‌های پیچیده کنند. آیا می‌توانیم همچنان اخلاق‌مدار و انسان‌دوست باقی بمانیم و در عین حال با این دنیای جدید هم‌سویی کنیم؟ پاسخ این سوالات نه در آینده، بلکه در تصمیم‌گیری‌های امروز ما نهفته است.
