محرم نماد همبستگی ملی و میراث فرهنگی ایران
محرم؛ نماد همبستگی ملی و میراث فرهنگی ایران در سایه آیین‌ها و سنت‌های مشترک
مراسم محرم نماد همبستگی ملی و میراث فرهنگی ایران است که با آیین‌ها، موسیقی، غذا و حرکات جمعی، هویت و اتحاد جامعه را تقویت می‌کند.
آیین‌ها و مراسم، چه جشن‌های سرشار از شور و هیجان و چه عزاداری‌های مذهبی، جزو عناصر اصلی زندگی انسان‌ها در سراسر جهان محسوب می‌شوند. این رویدادها، مستقل از اینکه جنبه‌های عرفی یا مذهبی داشته باشند، در فرهنگ‌های مختلف دارای ویژگی‌های مشترکی هستند که آن‌ها را به یکدیگر مرتبط می‌سازد. از دیدگاه جامعه‌شناسی، دو نظریه‌پرداز معروف، امیل دورکیم و آنتونی گیدنز، ما را در درک بهتر این ویژگی‌های مشترک یاری می‌کنند و نشان می‌دهند چرا موسیقی، غذا، آرایش، پوشش و حرکات مشخص در تمامی این مراسم‌ها نقش اساسی ایفا می‌کنند.
خصوصیات مشترک؛ سنت‌ها و جشن‌ها
موسیقی؛ شعله‌ورکننده احساسات
موسیقی یکی از عناصر مشترک در آیین‌ها و مراسم مختلف است. از نواهای عرفانی، سنج، طبل، دهل و دمام در عزاداری‌های محرم در ایران گرفته تا موسیقی‌های شادی‌آور در جشن‌ها، همگی توانایی برانگیختن احساسات و نزدیک‌تر کردن افراد به یکدیگر را دارند. تجربیات جمعی مانند شنیدن موسیقی در مراسم‌های مختلف، افراد را وادار می‌کند احساس کنند بخشی از یک مجموعه بزرگ‌تر و معنوی‌تر هستند.
غذا نمادی از مهمان‌نوازی و پیوند اجتماعی است. در مراسم مذهبی و فرهنگی، غذا تنها برای رفع نیاز جسمانی نیست بلکه نماد اشتراک، همبستگی و مهمان‌نوازی است. برای نمونه، در محرم «قیمه» به عنوان غذای امام حسین شناخته می‌شود، در جشن کریسمس کیک مخصوص و در عید پاک تخم‌مرغ‌های رنگی. دورکیم این رفتار را نشان‌دهنده تقویت روابط اجتماعی می‌داند، جایی که افراد در کنار هم جمع می‌شوند و ارتباط خود را مستحکم‌تر می‌سازند.
پوشش و آرایش، در همه آیین‌ها نمادی مشترک هستند. عروس‌ها در هند با حنا و جواهرات، در ژاپن با کیمونوهای مخصوص مراسم چای، و در ایران با لباس‌های سیاه در عزاداری‌ها، هویت جمعی و حس تعلق گروهی را تقویت می‌کنند. این عناصر در کنار هم، نشان‌دهنده احترام و شناخت مشترک در میان افراد هستند.
حرکات موزون، مانند رقص‌های محلی یا حرکات هماهنگ در مراسم مذهبی، بخشی از آیین‌ها را تشکیل می‌دهند. این حرکات، از رقص سماع گرفته تا مراسم زنجیرزنی و نخل‌گردانی، حس وحدت و همبستگی جمعی را تقویت می‌کنند. دورکیم معتقد است هماهنگی فیزیکی در این مراسم، در کنار تقویت انسجام اجتماعی، احساس تعلق و هویت جمعی را نیز پررنگ‌تر می‌سازد.
امیل دورکیم بر این باور است که آیین‌ها و مراسم‌ها نقش حیاتی در حفظ پیوندهای اجتماعی دارند. این رویدادها، چه مذهبی مانند عزاداری محرم و چه عرفی مانند جشن‌های سال نو، احساس تعلق و هویت مشترک را در جامعه تقویت می‌کنند و ارزش‌های فرهنگی را تداوم می‌بخشند.
آنتونی گیدنز دیدگاهی دیگر دارد؛ او معتقد است که آیین‌ها نه تنها همبستگی ایجاد می‌کنند بلکه فرهنگ و هویت جامعه را بازتولید می‌کنند. این مراسم‌ها، مانند موسیقی، غذا، حرکات و داستان‌های روایت‌شده، سنت‌ها و ارزش‌ها را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند. برای نمونه، نوحه‌های عاشورایی، داستان کربلا و موسیقی‌های مذهبی، علاوه بر انتقال احساسات، نمادهای فرهنگی و هویتی هستند که نسل‌های جدید را با میراث فرهنگی آشنا می‌کنند.
در نگاه کلی، عناصر مشترک در آیین‌ها، مانند موسیقی، غذا، پوشش و حرکات، نقش مهمی در بیان احساسات، نشان دادن هویت و ایجاد پیوند میان افراد دارند. این عناصر، فارغ از مذهب و فرهنگ، نیازهای انسان برای تعلق، معنا و ارتباط را برآورده می‌کنند و جامعه‌ای منسجم و پایدار را شکل می‌دهند. این آیین‌ها، با گردهم آوردن مردم در مکان‌هایی مانند مساجد، تکایا و خیابان‌ها، حس تعلق به جامعه بزرگ‌تر را تقویت می‌کنند، حتی در میان کسانی که اعتقادات مذهبی عمیق ندارند.
موسیقی و نوحه‌خوانی در مراسم محرم، تاثیر عمیقی بر احساسات عزاداران دارد. نوحه‌ها که از سبک‌های سنتی تا مدرن تغییر یافته‌اند، احساسات عمیق و جمعی را برمی‌انگیزند و افراد را به مشارکت در مراسم ترغیب می‌کنند. غذا و نذری، نماد اشتراک و نوع‌دوستی، نه تنها حس همدلی را تقویت می‌کنند بلکه حتی افراد غیرمذهبی را نیز به این مراسم جذب می‌کنند. پوشش سیاه و آرایش ساده، نشان احترام و عزاداری است و حتی برای غیرمذهبی‌ها، نماد فرهنگ و سنت محسوب می‌شود.
حرکات هماهنگ مانند سینه‌زنی، زنجیرزنی و راهپیمایی‌های جمعی، حس وحدت و همبستگی را در میان شرکت‌کنندگان ایجاد می‌کنند. این حرکات، با تغییراتی در طول زمان، همچنان نماد انسجام و پیوند اجتماعی هستند و حتی کسانی که اعتقاد مذهبی قوی ندارند، به دلیل جذابیت بصری و احساسی در آن مشارکت می‌کنند.
گیدنز بر این باور است که آیین‌ها، فرهنگ و هویت جامعه را بازتولید می‌کنند و در مقابل تغییرات زمان، ثبات می‌بخشند. مراسم محرم، با روایت‌های داستان کربلا، نوحه‌ها و ارزش‌هایی مانند شجاعت و ایثار، توانسته است هویت ایرانی-شیعی را حفظ کند. حتی در شهرهای مدرن، سبک‌های نوین موسیقی و مراسم‌های فرهنگی، نسل جوان را جذب می‌کند و میراث فرهنگی را زنده نگه می‌دارد.
نمادهای مذهبی مانند لباس‌های سیاه، پرچم‌ها و کتیبه‌ها، بخشی از هویت شیعی-ایرانی هستند که حتی کسانی با اعتقادات کم‌تر، آن‌ها را می‌پذیرند. روایت‌های نمایشی در دسته‌های عزاداری، مانند تعزیه، نه تنها حس وحدت را تقویت می‌کنند بلکه داستان‌های کربلا را به صورت هنری و فرهنگی بازگو می‌نمایند.
در مجموع، مراسم محرم، فراتر از جنبه‌های مذهبی، به عنوان بخشی از هویت ملی و فرهنگی ایرانیان، نمادی از اتحاد و همبستگی است. این رویدادها، با بهره‌گیری از عناصر مشترک فرهنگی، گذشته و حال را به هم پیوند می‌دهند و نقش مهمی در حفظ و انتقال ارزش‌ها و سنت‌های فرهنگی دارند. در زمانه‌ای که کشور درگیر چالش‌های مختلف است، محرم می‌تواند نمادی از وحدت و همبستگی ملی باشد، نشان‌دهنده قدرت فرهنگ و سنت در کنار هم ماندن است.
